شدیدترین واکنش حساسیتی به پنی‌سیلین، واکنش آنافیلاکتیک است که می‌تواند کشنده باشد؛ واکنشی که در افراد بسیار حساس، بلافاصله پس از تماس با پنی‌سیلین رخ می‌دهد

پنی‌سیلین یکی از داروهایی است که زیاد تجویز می‌شود و اغلب در درمان گلودرد چرکی و عفونت‌های گوش استفاده می‌شود. اما اگر شما به پنی‌سیلین حساسیت داشته باشید، مصرف این دارو می‌تواند برایتان خطرناک باشد. واکنش‌هایی که در پاسخ به مصرف پنی‌سیلین در شخصی که به این دارو حساسیت دارد، روی می‌دهد طیف وسیعی دارد و می‌تواند از تظاهرات پوستی تا واکنش‌های مرگ‌باری مانند مشکلات حاد تنفسی متغیر باشد.

علایم و نشانه‌های حساسیت به پنی‌سیلین

علایم و نشانه‌های شایع حساسیت به پنی‌سیلین عبارت‌اند از: تظاهرات پوستی، کهیر، خارش چشم‌ها، تورم لب‌ها، زبان یا صورت. اگر شما متوجه هرکدام از این علایم و نشانه‌ها شدید، پزشک‌تان را مطلع سازید. اگر شما دچار یک واکنش حساسیتی شده باشید، پزشکتان می‌تواند آن را تشخیص دهد و داروی دیگری را به عنوان جایگزین پنی‌سیلین برایتان تجویز کند. شدیدترین واکنش حساسیتی به پنی‌سیلین، واکنش آنافیلاکتیک است که می‌تواند کشنده باشد؛ واکنشی که در افراد بسیار حساس، بلافاصله پس از تماس با پنی‌سیلین رخ می‌دهد و می‌تواند موجب انقباض مجاری تنفسی و دشواری در تنفس شود. فشارخون می‌تواند تا حد خطرناکی پایین بیاید و موجب ایجاد سرگیجه یا از دست رفتن هوشیاری شود. سایر علایم و نشانه‌های جدی نیز عبارتند از: شنیدن صدای نامتعارف هنگام تنفس، احساس سبکی سر، نامفهوم صحبت کردن، نبض تند یا ضعیف، کبودشدن پوست، لب‌ها یا بستر ناخن، اسهال و تهوع و استفراغ. اگر شما فکر می‌کنید که خودتان یا شخص دیگری دچار واکنش آنافیلاکتیک شده‌ است، سریع به اورژانس مراجعه کنید.
 

 چرا بعضی‌ها به پنی‌سیلین حساسیت دارند؟

هنوز به طور کامل مشخص نیست که چرا بعضی از مردم دچار حساسیت به پنی‌سیلین می‌شوند و بقیه چنین مشکلی را ندارند. البته احتمال ابتلا در افرادی خاص نسبت به سایرین بیشتر است که در این میان وراثت ممکن است نقشی داشته باشد. پنی‌سیلین متعلق به خانواده‌‌ای از داروها به نام آنتی‌بیوتیک‌های بتالاکتام است. این داروها شامل پنی‌سیلین و آموکسی‌سیلین که به نسبت ارزان هستند و اصولا در ریشه‌کنی بسیاری از عفونت‌های باکتریایی شایع موثرند، هستند. این عفونت‌ها شامل عفونت‌های مجاری تنفسی فوقانی، سینوس‌ها، گوش و پوست است. پنی‌سیلین چه به صورت خوراکی یا تزریقی، موجب توقف رشد باکتری در بدنتان می‌شود. انواع گوناگونی از پنی‌سیلین وجود دارد و هرکدام از آنها روی عفونت و منطقه مجزایی از بدن اثر دارد. شما ممکن است نام بعضی دیگر از اعضای خانواده پنی‌سیلین را شنیده باشید که شامل: آموکسی‌سیلین، دیکلوکساسیلین، پنی‌سیلین V، آمپی‌سیلین، نفسیلین و پنی‌سیلین G است. شما به صورت مادرزادی با حساسیت به پنی‌سیلین به دنیا نمی‌آیید اما ممکن است پس از تماس با این دارو به آن حساسیت پیدا کنید و پس از آن با تماس دوباره با پنی‌سیلین یا سایر آنتی‌بیوتیک‌های مشابه دچار واکنش حساسیتی شوید. حساسیت به پنی‌سیلین به این دلایل روی می‌دهد که سیستم ایمنی شما به پنی‌سیلین به عنوان یک ماده مضر برای بدن به جای یک داروی مفید، پاسخ می‌دهد. به دلایلی که هنوز مشخص نیست، بدن شما پادتن‌هایی به نام ایمونوگلوبولین (Ig) تولید می‌کند که به دارو حمله می‌کند. در اغلب موارد حساسیت به پنی‌سیلین، ایمونوگلوبولین مسوول این مشکلات، IgE‌  یا ایمونوگلوبولین E نام دارد.
 

چه زمانی باید برای درمان این مشکل به پزشک مراجعه کرد؟

اگر شما فکر می‌کنید که به پنی‌سیلین حساسیت دارید یا دچار یکی از علایم و نشانه‌های حساسیت به پنی‌سیلین هستید، باید با پزشک‌تان مشورت کنید. اگر این امکان برایتان وجود دارد، زمانی که دچار واکنش‌ حساسیتی هستید، باید به پزشک‌تان مراجعه کنید؛ زیرا با این کار به تشخیص علایم‌تان کمک می‌کنید. اگر در شما یکی از علایم یا نشانه‌های آنافیلاکسی به وجود آمد، حتما باید به اورژانس مراجعه کنید.
عواملی که در حساسیت به پنی سیلین نقش دارد معطوف به سن افراد می شود و بر این اساس، این نوع حساسیت بین دوازده تا چهل و نه سالگی بیشترین شیوع را دارد. به بیان دیگر، احتمال بروز شوک حساسیتی ناشی از تزریق پنی سیلین در سنین زیر 12 سال بسیار کم است. به همین دلیل، انجام تست پوستی پیش از تزریق پنی سیلین در سنین زیر 12 سال در صورت وجود نداشتن سابقه آلرژی در فرد و خانواده وی لازم نیست. در روش خوراکی حساسیت کمتری نسبت به روش تزریقی وجود دارد و به همین دلیل بیشتر به کودکان زیر 12 سال پنی سیلین خوراکی تجویز می شود. گرچه نباید فراموش کرد که اگر تست پنی سیلین بدرستی انجام شود یعنی این دارو ابتدا بسیار رقیق و سپس تزریق شود، احتمال بروز شوک آلرژی از بین می رود. همچنین نباید از خاطر برد که اگر بیماری به داروی دیگری حساس است زمینه حساسیت در او وجود دارد و ممکن است به پنی سیلین نیز حساس باشد. در بیماری های آلرژیک مانند آسم نیز احتمال شدیدتر بودن واکنش حساسیت بیشتر است.
 

 روش‌های غربالگری و تشخیص این نوع حساسیت

برای انجام تست پنی سیلین بین صد تا هزار واحد پنی سیلین به صورت زیرپوستی استفاده می شود. البته تست قبل از تزریق، ارزش تشخیصی زیادی ندارد، زیرا بررسی های جدید علمی نشان می دهد همان میزانی از دارو هم که برای تست استفاده می شود، می تواند واکنش آلرژیک ایجاد کند. به این علت، امروزه تست قبل از تزریق، در کودکان انجام نمی شود. پس آنچه اهمیت دارد انجام تزریق در مراکز درمانی مجهز به تجهیزات و داروهای مقابله ای با بروز شوک حساسیتی احتمالی است.
متاسفانه نحوه صحیح انجام تست پنی سیلین در کشورمان رعایت نمی شود. انجام تست پنی سیلین، ابتدا باید با مقادیر بسیار کم انجام شود و 20 دقیقه بعد این تست دوباره تکرار شود، پس از گذشت 20 دقیقه از تست دوم، تست سوم با غلظت بیشتری باید انجام شود، اما در ایران، همان بار اول مقداری از پنی سیلین را رقیق و زیر پوست تزریق می کنند و براساس آن تصمیم می گیرند که بیمار نسبت به پنی سیلین حساسیت دارد یا خیر. در مراکز درمانی که تست پنی سیلین انجام می شود، لازم است وسایلی مانند کپسول اکسیژن و امکانات احیای تنفسی و قلبی بیمار، داروهای ضدآلرژی و آنتی هیستامین ، استروئیدها و اپی نفرین وجود داشته باشد، زیرا گاهی حتی با تزریق مقادیر بسیار کم پنی سیلین، فرد دچار شوک می شود. اگر قرار باشد با تست پنی سیلین، نوع فوری آلرژی بروز کند، چند ثانیه تا چند دقیقه زمان کافی است، اما گاهی علائم دیررس، ظرف 20 دقیقه تا نیم ساعت بعد از تزریق بروز می کند. بنابراین ده دقیقه زمان کم است و بهتر است بعد از انجام تست، بیمار زمان طولانی تری را در مرکز درمانی حضور داشته باشد.
 

 درمان حساسیت‌ها

در صورت ابتلا به یک واکنش حساسیتی به پنی‌سیلین، می‌توانید برای کاهش تظاهرات پوستی وخارش از ترکیبات ضد هیستامینی مانند دیفن‌هیدرامین استفاده کنید. واکنش‌های شدیدتر ممکن است نیاز به درمان با کورتون داشته باشند. واکنش آنافیلاکتیک نیز یک حالت اورژانس است و احتیاج به تزریق فوری اپی‌نفرین و مراقبت‌های بیمارستانی برای حفظ فشارخون و حمایت تنفسی دارد.
 

روش‌های پیشگیری از این نوع حساسیت‌ها چیست؟

بهترین راه جلوگیری از ایجاد واکنش حساسیتی به پنی‌سیلین، خودداری از مصرف پنی‌سیلین و سایر آنتی‌بیوتیک‌های مشابه است. اگر شما به پنی‌سیلین حساسیت دارید، معنی‌اش این نیست که شما لزوما به همه آنتی‌بیوتیک‌ها حساسیت دارید. پزشک شما ممکن است آنتی‌بیوتیکی را که با خانواده پنی‌سیلین ارتباطی دور داشته باشد را بدون ایجاد هیچ‌گونه مشکلی به شما بدهد. البته آنتی‌بیوتیک‌هایی هم که هیچ‌گونه ارتباطی به خانواده پنی‌سیلین ندارند نیز وجود دارند. برای بعضی از عفونت‌ها، مصرف پنی‌سیلین ضرورت کامل دارد. در این موارد اگر شما سابقه قبلی حساسیت به پنی‌سیلین را داشته باشید، انجام یک تست پوستی حساسیت ممکن است مهم باشد. اگر در تست پوستی انجام شده، شما به پنی‌‌سیلین حساسیت داشتید، پزشک‌تان ممکن است برای شما حساسیت‌زدایی را تجویز کند. طی فرآیند حساسیت‌زدایی، مقدار کمی از پنی‌سیلین که به تدریج بر مقدار آن افزوده می‌شود، به صورت خوراکی یا تزریقی به شما داده می‌شود. به دلیل اینکه خود حساسیت‌زدایی می‌تواند موجب شروع واکنش‌های حساسیتی شود، این نوع درمان‌ها باید در بیمارستان‌ و تنها زمانی که مصرف پنی‌سیلین ضروری است، انجام شود. حساسیت‌زدایی شما تنها تا زمانی که شما پنی‌سیلین مصرف می‌کنید، باقی می‌ماند. اگر شما مصرف پنی‌سیلین را قطع کنید و دوباره در آینده به مصرف پنی‌سیلین نیاز پیدا کنید، باید فرآیند حساسیت‌زدایی را دوباره انجام دهید. فرآیند حساسیت ‌زدایی اغلب یکی دو روز طول می‌کشد؛ اگرچه این اقدام در تمام موارد موثر نیست. هنوز علت اینکه چرا این فرآیند در بعضی افراد موثر است و در بعضی دیگر موثر نیست، مشخص نیست.
 

توصیه‌

اگر شما فکر می‌کنید که در گذشته واکنشی به پنی‌سیلین داشته‌اید، باید حتما با پزشک‌ و دندانپزشک‌تان در این باره مشورت کرده باشید. به پزشک‌تان هر واکنش جدیدی را که در حین مصرف دارویتان متوجه آن می‌شوید، بگویید. اگر او برای شما تشخیص حساسیت به پنی‌سیلین داد، انجام کارهایی مانند پوشیدن دست‌بندهای پزشکی یا داشتن کارتی در کیف پولتان که نشانگر وجود حساسیت به پنی‌سیلین در شما باشد، مفید است.