ساختار قلب و کار آن

قلب از جمله دقیق ترین و حساس ترین سیستم های بدن به لحاظ ساختار و عملکرد محسوب می شود. از آنجا که کارکرد قلب در طول حیات باید توقف ناپذیرباقی بماند، توجه به سلامت و درستی آن بسیار مهم است. بعلاوه، آگاهی از کارکرد قلب می تواند به ما کمک کند که طیف بزرگی از بیماری ها که هر کدام می توانند به گونه ای در عملکرد این عضو حیاتی اختلال ایجاد کنند را بهتر بشناسیم.
قلب به طور متوسط حدود هشتاد بار در هر دقیقه ( بین ۶۰ تا ۱۰۰ ) تپش دارد وبا هر ضربان از خون پر و خالی می شود. اغراق نیست اگر بگوییم در همین زمان کمتر از یک ثانیه ( ابر و باد و مه و خورشید و فلک در کارند ) تا هر ضربان به درستی و سلامت از آغاز به انجام برسد. برای اینکه «اعجاز یک ضربان قلب» را درک کنیم بهتر است آشنایی مختصری از ساختار مکانیکی و الکتریکی قلب داشته باشیم .

ساختار مکانیکی و الکتریکی قلب
در درون عضله قلب چهار فضای خالی تعبیه شده است. دو اطاقک به هم متصل در سمت راست و دو اطاقک به هم پیوسته در سوی چپ. اطاقک های بالایی را دهلیز و پایینی ها را بطن می نامند. دیواره عضلانی دهلیزها به مراتب نازک تر از دیواره عضلانی بطن هاست و ضخامت عضلانی در سمت چپ قلب نیز بیش از سوی راست قلب است. خون در هنگام ورود به قلب ابتدا اقامت کوتاهی در دهلیز دارد و سپس به بطن هدایت و در نهایت با انقباض و فشرده شدن بطن ها به خارج قلب رانده می شود. بین هر دهلیز و بطن دریچه هایی تعبیه شده که می بایست در زمان مناسب باز و بسته شوند. در درگاه خروجی بطن ها نیز دریچه هایی کنترل عبور خون را به عهده دارند. با هر ضربان، هر دو سوی قلب از خون لبریز و تهی می شوند با این تفاوت عمده که در سوی راست قلب خون کم اکسیژن و لبریز از گاز کربنیک و در سوی چپ، خون تازه پر اکسیژن جاری است. در دوران جنینی و تا قبل از تولد، به دلایل خاص فیزیولوژیکی که از موضوع بحث ما خارج است این دو طرف به یک دیگر راه دارند اما بعد از تولد، با دیواره ای از هم جدا شده و در نتیجه خون لبریز از اکسیژن با خون پالایش نشده مخلوط نخواهد شد.

خون پس از گردش در بدن و انتقال اکسیژن به بافت ها وارگان ها از طریق سیاهرگ ها به طرف قلب بازگردانیده می شود و پس از ورود به نیمه راست قلب و عبور از «دریچه سه لتی» به بطن راست منتقل و از آنجا با عبور از «دریچه ریوی» به داخل ریه ها پمپ می شود. در طی عبور خون از ریه، گاز کربنیک از خون جدا و از طریق تنفس خارج شده و اکسیژن به خون افزوده می شود. این خون شاداب و حیات بخش، پس از خروج از ریه وارد دهلیز چپ قلب شده با عبور از ( دریچه میترال ) وارد بطن چپ می شود که از آنجا پس از باز شدن ( دریچه آئورت )، وارد سرخرگ اصلی بدن شده و همه بدن را سیراب می کند.

بنابراین، در هر ضربان قلب مراحل زیر باید در هر دوسوی قلب و به شکلی دقیق و تنظیم شده اتفاق بیافتند:

انبساط عضله قلب، ورود خون به دهلیز و انتظاری کوتاه پشت دریچه بسته دهلیز
باز شدن دریچه و رانده شدن خون با فشار به داخل بطن زمانی که که دریچه های خروجی بطن بسته است
بسته شدن دریچه بین دهلیز و بطن
انتقباض عضله بطن و پمپ شدن خون به خارج از قلب آنگاه که درگاه های خروجی بطن باز شده اند
انبساط مجدد عضله قلب و آمادگی برای پر شدن از خون و آغاز سیکل بعد

اما سوال مهم این است که عضله قلب چگونه کار می کند و چه چیزی باعث تناسب و تناوب بسیار دقیق در انبساط و انقباض به موقع و هماهنگ عضله قلب می شود؟ پاسخ را باید در نقطه ای در دهلیز راست، آنجا که گروهی از سلول های خاص دور هم تجمع کرده اند جستجو کرد. این گروه تخصص یافته سلول در اصطلاح ( گره سینوسی دهلیز ( نامیده می شود. گره ای که به واقع گره گشای معمای کارکرد قلب است.

در این نقطه و به واسطه عملکرد خاص این سلول ها، در طی هر سیکل قلب، یک جریان الکتریکی بسیار ظریف شکل می گیرد. این جریان الکتریکی با انتشار به سلول های مجاور در دهلیز باعث انقباض عضله دهلیز و همچنین با انتقال به گره دیگری در بین دهلیز و بطن و از آنجا از طریق یک رشته فیبرهای بسیار تخصص یافته به بطن ها، باعث انقباض بطن ها می شود. با اتمام این جریان الکتریکی، قلب در حالت آرامش قرار می گیرد و سپس جریان الکتریکی مجددی آغاز و سیکل دیگری شروع می شود.

در هر ضربان قلب ، زمان ، سرعت و محل شروع این جریان الکتریکی و همچنین چگونگی و مسیر انتشار و انتقال این جریان الکتریکی به عضلات دهلیز و بطن ، تضمین کننده کارکرد صحیح الکتریکی و مکانیکی قلب خواهد بود.

قلب باید قادر باشد در هر ضربان و هر لحظه سرعت و قدرت هر تپش را بسته به نیاز بدن در آن لحظه تنظیم کند و بدین لحاظ مجموع عملکرد قلب توسط مغز و سیستم عصبی خودکار و همچنین هورمون های متعددی در بدن با دقت بسیار تنظیم و کنترل می شود.

گر چه میزان الکتریسیه ای که در قلب و با هر ضربان تولید و هدایت می شود بسیار کوچک است اما همچنان می توان این فعالیت الکتریکی را ثبت کرد. به یقین خوانندگان محترم این نوشتار با آنچه « نوار قلب» نامیده می شود کم و بیش آشنا هستند. نوار قلب در واقع ( الکتروکاردیوگرام ) یا ثبت عملکرد الکتریکی قلب است که فرایند آغاز جریان الکتریکی در گره سینوسی ، انتشار آن به دهلیز و بطن و سپس اتمام جریان الکتریکی تا شروع جریان بعدی را ثبت می کند.

به طور معمول این جریان الکتریکی بسیار منظم و ریتمیک است ولی در مواردی این ریتم دستخوش بی نظمی می شود، شرایطی که به اصطلاح اریتمی « arrhythmia » نامیده می شوند.

ضربان قلب بالا چیست ؟
همانطور که عنوان شد برای یک فرد بالغ ضربان قلب بین 60 تا 100 در دقیقه، ضربان عادی تلقی می شود. بنابراین، هر ضربانی بالای 100 بار در دقیقه، در زمان استراحت، تحت عنوان ضربان قلب بالا تلقی شده و بهتر است در چنین مواردی به پزشک مراجعه نمایید.

ضربان قلب پایین چیست ؟
ضربان قلب پایین که به آن برادیکاردی یا کندتپشی نیز گفته می شود زمانی رخ می دهد که قلب شما فاصله زمانی بین هر ضربان را افزایش داده و ضربانتان کم تر از 60 بار در دقیقه باشد. ضربان قلب پایین در برخی افراد یک بیماری و شرایط پزشکی به حساب آمده و برای برخی دیگر کاملا عادی است. به عنوان مثال، اکثر ورزشکاران ضربانی پایین تر از 60 بار در دقیقه دارند و این مسئله به تناسب اندام و سلامت قلبشان مربوط می شود. این درحالی است که کندتپشی در برخی دیگر از افراد با اختلال کار سیستم الکتریکی قلبشان مرتبط خواهد بود که در این موارد مراجعه به پزشک حتما توصیه می شود.

کلام آخر

قلب ما در هر لحظه برای ادامه حیاتمان کار می کند که به همین دلیل بسیار مهم است که سلامت کارکرد قلب خود را زیر نظر بگیریم. یکی از بهترین راه ها برای نظارت بر سلامت کار قلب بررسی ضربان قلب است. قلب یک انسان بالغ بین 60 تا 100 بار در دقیقه تپش می کند و اگر ضربان قلب شما پایین تر و بالاتر از این بازه قرار بگیرد بهتر است که به پزشک مراجعه نمایید. البته، ضربان قلب برخی افراد سالم نیز می تواند خارج از بازه عنوان شده قرار بگیرد اما این بهتر است که در صورت مشاهده چنین موردی جانب احتیاط را رعایت کرده و شرایط خود را با پزشک متخص قلب در میان بگذارید.