فرسایش خاک فرآیندی تدریجی است و زمانی اتفاق می‌افتد که تماس (شدید) آب یا باد باعث تفکیک و جابجایی ذرات خاک و درنتیجه تخریب خاک شود. تخریب خاک و کیفیت پایین آب که ناشی از تخریب و رواناب سطحی است؛ به یکی از مشکلات جدی جهان تبدیل شده است. شدت فرسایش خاک می‏‌تواند تا حدی باشد که چنین زمین زراعتی دیگر قابل کشت نباشد و باید آنرا رها کرد. بسیاری از تمدن‎های (وابسته به) کشاورزی بدلیل سوء مدیریت منابع طبیعی و زمین روبه زوال گذاشته‎اند و سابقه‌ی چنین تمدن‎هایی یادآور این مهم هستند که باید از منابع طبیعی مراقبت کنیم.

فرسایش خاک مشکلی جدی برای زمین‎های کشاورزی و مسائل مربوط به کیفیت آب است. برای بهبود کیفیت آب و خاک باید در سیستم مدیریت خاک کنترل رسوبات را به‏ عنوان یکی از بخش‎های جدایی‎ناپذیر و اصلی در نظر داشت‎. خاک سطحی فرسایش‏‌یافته می‎تواند از طریق آب یا باد به جویبارها و دیگر مسیرهای آبی انتقال یابد. تشکیل رسوبات حاصل فرسایش زمین است که تا حد زیادی ناشی از فرسایش سطحی و شیاری زمین‎های مرتفع و به میزان کمتری در اثر فرسایش دوره‎ای در آب‌راهه‌ها و مسیرهای زهکشی است.

فرسایش خاک، مخصوصاً خاک روان‌آب سطحی، روی کیفیت آب تأثیر قابل‏‌توجهی دارد. فرسایش خاک و تولید رسوبات رابطه‌ی نزدیکی با یکدیگر دارند. بنابراین، مؤثرترین روش برای کاهش تولید رسوبات تثبیت منبع رسوبات از طریق کنترل فرسایش خاک است. برای کنترل فرسایش خاک می‎توان از شیوه‎های حفاظتی متعددی استفاده کرد ولی ابتدا باید عوامل تأثیرگذار روی فرسایش خاک را بشناسیم. تفکیک و جابجایی ذرات خاک از محل اصلی فرسایش خاک نام دارد که در اثر تأثیرات آب و باد صورت می‎گیرد. بنابراین، هدف اصلی در کنترل فرسایش خاک کاهش شدت عمل آب یا باد است. یکی از مهمترین مشکلات فرسایش، فرسایش آبی است.

فرسایش آبی زمانی اتفاق می‎افتد که سطح لخت و شیب‏دار خاک در معرض بارش شدید باران قرار گیرد؛ و شدت بارندگی از میزان جذب خاک، یعنی نفوذ آب باران در خاک، بیشتر باشد. در نتیجه، منجر به روان‌آب سطحی می‎شود. فرسایش خاک در دو مرحله اتفاق می‌افتد: ۱- جدا شدن ذرات خاک در اثر اصابت قطرات باران، پاشیدن یا جاری‎شدن آب (سیلاب)، ۲- حرکت ذرات جداشده از طریق پاشیدن یا جاری‌شدن آب و انتقال به محلی دیگر. بنابراین، فرسایش خاک فرایندی فیزیکی است که به انرژی نیاز دارد و برای کنترل آن و از بین بردن این انرژی باید تمهیدات خاصی اندیشیده شود.

فرایندهای هیدرولوژی بارش باران و روان‌آب نقش مهمی در فرسایش خاک دارند. میزان روان‌آب سطحی و سرعت آن می‎تواند بر فرسایش خاک و انتقال رسوبات تأثیر بگذارد. بنابراین کاربرد شیوه‎های حفاظت از خاک در کاهش فرسایش آن اهمیت دارند. بهبود میزان نفوذپذیری خاک منجر به کاهش روان‌آب سطحی می‎شود و درنتیجه، فرسایش خاک کاهش می‎یابد. با استفاده از شیوه‏‌های مختلف کشاورزی، فرهنگی یا ساختاری می‎توان فرسایش خاک را کنترل کرد. روش‎های ساختاری شامل تغییرات فیزیکی در شکل و توپوگرافی زمین است. تمام این روش‎ها متقابلاً انحصاری نیستند. ممکن است در محل‎هایی که توپوگرافی پیچیده است؛ تغییرات مدیریتی و ساختاری نیاز باشد. در محل‎هایی همچون آبراهه‎های چمنی می‎توان با بکارگیری تنها یک روش فرسایش خاک را کنترل کرد.

انواع فرسایش

فرسایش ورقه‎ای (آب): این نوع فرسایش تقریباً نامرئی است. رنگ روشن خاک نشان می‌دهد که در طول سالیان متمادی فرسایش خاک خسارات زیادی به خاک آن زمین وارد کرده است.

فرسایش بادی: این نوع فرسایش تا حد زیادی قابل رؤیت است. گرچه فرسایش بادی نیز یک مشکل جدی است، ولی فرسایش آبی بسیار شدیدتر است.

فرسایش شیاری: این نوع فرسایش زمانی رخ می‎دهد که طی بارش‎های شدید باران‎ شیارهای کوچکی روی دامنه تشکیل شود و کشاورزی دچار مشکل می‏‌شود.

فرسایش خندقی: این نوع فرسایش آب‌گذرهایی ایجاد می‎کند که برخی از آنها نیز بزرگ هستند و عبور از آنها با ماشین‌های کشاورزی غیرممکن است.

فرسایش زودگذر: این نوع فرسایش در فرورفتگی طبیعی اتفاق می‎افتد. فرسایش زودگذر متفاوت از فرسایش خندقی است، از این‎نظر که در فرسایش زودگذر می‎توان با تجهیزات کشاورزی از این فرورفتگی‌ها عبور کرد.

این مطلب چقدر برای شما مفید بود؟

1,5 از 5 ستاره (2 رای)

مطالعه مطالب زیر را به شما توصیه می‌کنیم:

اهمیت کیفیت آب در کشاورزی

مزایا و معایب کشت در کوکوپیت

اندازه‌گیری دمای خاک

آیش زمین چیست؟ آیا آیش زمین برای خاک مفید است؟

راهکار استفاده از کودهای ارگانیک به جای کودهای شیمیایی

لیچینگ چگونه باعث افزایش بازده محصول می‌شود؟

لکه سیاه گل رز: پیشگیری و درمان

بیماری قارچی سطحی برگ خیار

دیدگاه‌ها

افزودن یک دیدگاه

فیلد اجبارینام*

فیلد اجباریایمیل (منتشر نمی‌شود)*

فیلد اجباریدیدگاه*

 مرا از دیدگاه‌های جدید از طریق ایمیل مطلع کن (می‌توانید اشتراک خود را در هر زمانی لغو کنید)

ارسال دیدگاه

محصولات

پریدن از ناوبری

• سم-کود (PF)
• کود کامل NPK
• کود مایع ارگانیک
• کود مایع ماکرو ارگانیک NPK
• کود مایع میکرو معدنی ارگانیک

راه‌کارهای جدید

راهکارهای عملی و موثر برای افزایش ریشه‌زائی

کاشت برنج در خزانه

درمان بیماری جارویی شدن درختان [راهکار عملی]

جلوگیری از سرمازدگی درختان در ابتدای بهار [راهکار عملی]

اصول اولیه کاشت نهال + برنامه کودی

برنامه‌های کودی جدید

برنامه کودی مخصوص رسیدن میوه

کود مخصوص درشت شدن میوه [برنامه کودی]

برنامه کودی افزایش تبدیل گل به میوه درختان

کود مخصوص گلدهی مرکبات: کاهش گلریزی و افزایش محصول

چکیده مقاله:

فرسایش خاک یکی از عوامل اصلی درکاهش حاصلخیزی خاک، انباشت رسوبات درآبراهه ها، کانالهای آبیاری و رودخانه ها، کاهش ظرفیت مخازن سدها، تشدید وقوع سیلابهای مخرب و آلودگی محیط زیست می باشد. از قرن بیستم به بعد با افزایش جمعیت و بالارفتن تقاضا از سوئی میزان بهره برداری از زمین افزایش یافته و از سوی دیگر کشاورزان بدلیل کمبود زمینهای زراعی، زمین های حساس به فرسایش را که زیر پوشش گیاهی مناسب است زیر کشت می آورند و ادامه این کار منجر به فرسایش خاک و تخریب زمین می گردد. در اثر فرسایش سالهاست که منابع زمین دیگر قادر به فراهم آوردن غذا و پوشاک برای جمعیت دنیا نمی باشد. در این خصوص شناسایی عوامل موثر بر فرسایش و تولید رسوب در اراضی حداقل می تواند در زمان فعلی راهگشای مشکل هدر روی خاک مستعد کشاورزی باشد. بر این اساس با در نظر گرفتن فاکتور های موثر بر فرسایش و تولید رسوب و با انجام بازدیدهای صحرایی، استفاده از نقشه ها و سایر منابع اطلاعاتی موجود و نیز انجام آزمایشات لازم، میزان رسوب درمنطقه موردمطالعه برآورد شده و به همراه طبقه بندی کیفی و کمی فرسایش ارائه گردید. نتایج نشان داد در بین 9 فاکتورموثر بر فرسایش و تولید رسوب، به ترتیب عوامل نوع استفاده از اراضی، زمین شناسی سطحی، پوشش گیاهی سطح زمین و عامل خاک به ترتیب بیشترین نقش را در ایجاد فرسایش و تولید رسوب در منطقه داشته اند که با اعمال مدیریت درست بر اراضی اعم از زراعی و مرتعی و اقدامات حفاظت خاک، آبخیزداری و کنترل رسوب می توان تا حد زیادی از فرسایش و هدر روی خاک جلوگیری کرد.

کلیدواژه ها:

فرسایش و تولید رسوب ، حوضه آبخیز، تخریب زمین

کد مقاله/لینک ثابت به این مقاله

برای لینک دهی به این مقاله می توانید از لینک زیر استفاده نمایید. این لینک همیشه ثابت است و به عنوان سند ثبت مقاله در مرجع سیویلیکا مورد استفاده قرار میگیرد:

https://civilica.com/doc/140037/

نحوه استناد به مقاله:

در صورتی که می خواهید در اثر پژوهشی خود به این مقاله ارجاع دهید، به سادگی می توانید از عبارت زیر در بخش منابع و مراجع استفاده نمایید:

غلامی، علی و نصری، مسعود،1388،بررسی نقش و تأثیر فاکتورهای موثر بر محاسبه پتانسیل فرسایش خاک های کشاورزی و برآورد میزان تولید رسوب در یک حوضه آبخیز،همایش ملی علوم آب، خاک، گیاه و مکانیزاسیون کشاورزی،دزفول،،،https://civilica.com/doc/140037

در داخل متن نیز هر جا که به عبارت و یا دستاوردی از این مقاله اشاره شود پس از ذکر مطلب، در داخل پارانتز، مشخصات زیر نوشته می شود.
برای بار اول: (1388، غلامی، علی؛ مسعود نصری)
برای بار دوم به بعد: (1388، غلامی؛ نصری)
برای آشنایی کامل با نحوه مرجع نویسی لطفا بخش راهنمای سیویلیکا (مرجع دهی) را ملاحظه نمایید.

مراجع و منابع این مقاله:

لیست زیر مراجع و منابع استفاده شده در این مقاله را نمایش می دهد. این مراجع به صورت کاملا ماشینی و بر اساس هوش مصنوعی استخراج شده اند و لذا ممکن است دارای اشکالاتی باشند که به مرور زمان دقت استخراج این محتوا افزایش می یابد. مراجعی که مقالات مربوط به آنها در سیویلیکا نمایه شده و پیدا شده اند، به خود ممقالهقاله لینک شده اند :
 

• ابراهیمی، محمد - قدوسی، جمال . ارزیابی 4 مدل تجربی ...
• غلامی، علی. برآورد میزان فرسایش و رسوب در حوضه آبخیز ...
• صری، مسعود. مرادی، بوسف. بررسی نقش عوامل 9 گانه تاثیرگذار ...
• کشاورزی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم وتحقیقات تهران. .(1384) ...
• Foster Robert H., Maureen V. warren & poul k. Barten, ...
• Johnson. C.W. Gebhard! K.A. predicting sediment yields from saga brush ...
• _ _ _ _ _ using GIS and statistical _ ...
• Zachar, D., Soil erosion, development in soil Science 10 Elsevier ...

• بررسی آگاهی از پیامدهای فرسایش خاک و راهبردهای حفاظتی در نواحی روستایی حوضۀ آبخیز چهل‌چای گلستان

  نوع مقاله : مقاله پژوهشی

  نویسندگان

• غلامحسین عبدالله زاده  ¹
•  
• لیلا جهانگیر ²
•  
• محمد شریف شریف زاده ³

• ¹ استادیار توسعه روستایی و کشاورزی، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، گرگان، ایران

  ² دانش آموخته کارشناسی ارشد مهندسی توسعه روستایی، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، گرگان، ایران

  ³ دانشیار ترویج و آموزش کشاورزی، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، گرگان، ایران

   10.22108/GEP.2018.98248.0

  چکیده

  فرسایش خاک ممکن است به از بین رفتن کیفیت خاک و در نتیجه، کاهش بهره‌وری خاک منجر شود. پذیرش راهبردهای حفاظت خاک نقش مهمی در کاهش فرسایش خاک و بهبود حاصلخیزی آن ایفا می‌کند و این در حالیست که پذیرش اقدام‌‌های حفاظت خاک به آگاهی کشاورزان از پیامدها و علت‌های فرسایش خاک وابسته است؛ ازاین‌رو در پژوهشی پیمایشی، 273 نفر از بهره‌برداران زراعی با رابطۀ کوکران مشخص و به شکل تصادفی از 15 روستای حوضۀ آبخیز چهل‌چای انتخاب شدند و دانش و آگاهی آنها دربارۀ پیامدها و علت‌های فرسایش خاک و تأثیر آن بر استفاده از اقدام‌های حفاظت خاک بررسی شد. بیشتر کشاورزان (85 درصد) اعتقاد داشتند فرسایش خاک کنترل‌پذیر است و طیف گسترده‌ای از عملیات کنترل فرسایش و بهبود حاصلخیزی خاک را به کار می‌گرفتند. این روش‌ها شامل شخم عمود بر جهت شیب (2/32 درصد)، کشت دستی (4/24 درصد)، حداقل شخم (8/23 درصد)، کشت ردیفی درختان (4/23 درصد) و تناوب زراعی
  (9/20 درصد) بودند و هرچند روش‌های یادشده در منطقه بیشتر استفاده می‌شدند، از‌نظر بیشتر کشاورزان روش‌هایی مانند عدم شخم (نوتیلیج)، روش‌های آبیاری تحت‌فشار، پوشش دائمی خاک با بقایای گیاهی، شخم عمود بر جهت شیب و تراس‌بندی اثربخشی بیشتری داشتند. نتایج آزمون t تک‌نمونه‌ای نشان دادند کشاورزان به‌خوبی از پیامدهای فرسایش و علت‌های ایجاد آن آگاهی دارند. نتایج تحلیل رگرسیون نیز نشان دادند میزان استفاده از روش‌های حفاظت خاک با متغیرهای ادراک از اثربخشی روش‌های حفاظت خاک، آگاهی از عوامل فرسایش خاک و آگاهی از پیامدهای فرسایش خاک تبیین می‌شود. پژوهش حاضر نتیجه می‌گیرد باوجود دانش مطلوب کشاورزان از پیامدهای فرسایش و علت‌های ایجاد آن، به نظر می‌رسد آنها روش‌های موجود استفاده‌شده را اثربخش ارزیابی نمی‌کنند؛ بنابراین در شرایط موجود، آگاهی از پیامدهای فرسایش و علت‌های ایجاد آن نتوانسته‌ است باعث استفاده از روش‌های مؤثرتر حفاظت خاک شود.

  کلیدواژه‌ها

• فرسایش خاک
•  
• حفاظت خاک
•  
• آگاهی کشاورزان
•  
• چهل‌چای
•  
• استان گلستان

• عنوان مقاله [English]

  Investigating Awareness regarding Impacts of Soil Erosion and Conservative Measures in Rural Areas of Golestan’ Chehel-Chay Watershed

  نویسندگان [English]

• Gholamhossein Abdollahzadeh ¹
•  
• Jahangir Leila ²
•  
• Mohammadsharif Sharifzadeh ³

• ¹ Assistant Professor, Gorgan University of Agricultural Sciences and Natural Resources, Gorgan, Iran

  ² MA, Gorgan University of Agricultural Sciences and Natural Resources, Gorgan, Iran

  ³ Associate Professor, Gorgan University of Agricultural Sciences and Natural Resources, Gorgan, Iran

  چکیده [English]

  Soil erosion can lead to deterioration of soil quality and hence reduces soil productivity. Adoption of soil conservation practices can play a critical role in reducing soil erosion and improving soil fertility. While adoption of soil conservation measures is highly depend on farmer’s awareness about soil erosion impacts and causes. Therefore, in a survey answered by 273 randomly-selected farmers which were selected by Cochran formula from 15 villages of Chehel-Chay Watershed and awareness and knowledge about soil erosion impacts and causes on usage of soil conservation measures were investigated. The majority of the farmers (85%) believe that erosion could be controlled, and they use numerous range of practices for erosion control and fertility improvement. These include contour plowing (32.2%), planting seeds by hand (24.4.0%), minimum tillage (23.8%), grass buffer strips (23.4%) and crop rotation (20.9%). Although these conservation measures were more used in the area, it appears that most farmers have perceived favorable effectiveness towards practices such no-tillage, sprinkler irrigation system, permanent surface cover crops, contour plowing and terracing. Results of one-sample t-test reveal that farmers are well aware of the adverse impacts and causes of soil erosion. The result of regression analysis showed that adoption and usage of conservation measures was influenced more by perceived effectiveness of conservation measures, knowledge on causes of soil erosion and awareness of soil erosion impacts and causes of soil erosion. The research concludes that despite favorable knowledge about impacts and causes of soil erosion, it appears that effectiveness of existing measures is not acceptable. Thus, under the current conditions, the awareness of the adverse impacts and causes of soil erosion is not fully reflected in usage of more effective conservation practices.

  کلیدواژه‌ها [English]

• Soil Erosion
•  
• Soil Conservation
•  
• Farmer’s Awareness
•  
• Chehel-Chay
•  
• Golestan Province

•  

  اصل مقاله

  بیان مسئله

  خاک، منبع طبیعی باارزش، سودبخش و تجدیدنشدنی و منبعی حیاتی برای تولید غذا، پوشاک و سایر ضروریات زندگی انسان است. همچنین، خاک ازجمله مهم‌ترین نهاده‌های تولید کشاورزی است که زمینه را برای تأثیرگذاری سایر نهاده‌ها فراهم می‌کند و ارزان‌ترین نهاده در تولید کشاورزی در نظر گرفته می‌شود که پتانسیل تولید و بازدۀ اقتصادی بسیاری دارد (حسینی و همکاران، 1385: 121).

  پیش‌بینی می‌شود طی قرن اخیر، تغییرات طبیعی خاک بسیار کم و دگرگونی‌های ناشی از فعالیت‌های انسانی شدید، عمدتاً منفی و کنترل‌ناپذیر باشند (Urushadze Tengizz, 2002: 14)؛ این در حالیست که زمان بسیاری طول می‌کشد تا سطح اندکی از خاک تشکیل شود (ابراهیمی و همکاران، 1379: 8) و به این ترتیب، خاک در طول زمان به تدریج ضعیف می‌شود و هنگامی که به شکل نامناسبی اداره شود، به تدریج تخریب می‌شود (Lal, 2003: 33). برآورد شده است تخریب یک میلی‌متر خاک در سال به معنای از بین رفتن 75 کیلوگرم ازت، 24 کیلوگرم فسفر و
  8 کیلوگرم پتاس در هر هکتار زمین زراعی است (نجفی‌نژاد، 1374: 42). فرسایش خاک، فرایند پیچیده‌ای است که در اثر جریان‌های طبیعی آب و باد ایجاد و به علت فعالیت‌های انسانی مانند از بین بردن گیاهان پوششی خاک، شهرنشینی گسترده، آتش‌سوزی جنگل‌ها، بهره‌برداری بی‌رویه از اراضی و برخی شرایط طبیعی زمین مانند توپوگرافی (شیب و ارتفاع زمین) و ویژگی‌های خاک (بافت، ساختار، رطوبت، سختی و مواد آلی) تسریع می‌شود (Sui et al., 2009: (204. فرسایش باعث از بین رفتن حاصلخیزی خاک، کاهش ظرفیت ذخیره، کاهش جریان آب پایین‌دست (European Environment Agency, 1995: 6) و اوتریفیکاسیون^[1] و از بین رفتن تنوع گیاهان و آبزیان می‌شود (Onyando et al., 2005: 134).

  همچنین فرسایش خاک، یکی از شاخص‌های مهم تغییر کیفیت محیط‌زیست (Deal, 2004: 8) و از مهم‌ترین مشکلات اقتصادی و زیست‌محیطی بسیاری از کشورهای در حال توسعه است (Babcock, 1996: (963. فرسایش خاک و کاهش حاصلخیزی، پیامدهای مهمی برای امنیت غذایی و معیشت خانوارهای کشاورزان خرده‌پا در بیشتر کشورهای در حال توسعه ایجاد (Shrestha et al., 2004: 139) و توسعۀ پایدار و متوازن را به‌شدت متأثر می‌کند. فرسایش خاک در کشورهای مختلف جهان و به‌ویژه مناطق حاره‌ای و نیمه‌خشک دنیا معضل مهمی است و در کشورهایی که آب‌وهوای معتدل دارند نیز یکی از مسایل خطرناک تلقی می‌شود. این مشکل در ایران بسیار چشمگیر است، زیرا بخش وسیعی از آن را کویر‌ در بر گرفته است و خاک دارای پوشش مناسبی نیست؛ ازاین‌رو، لازم است با اجرای طرح‌ها و برنامه‌های مناسب به‌منظور حفاظت خاک، گام‌های اساسی و تضمین‌کننده‌ای برای حیات خاک برداشته شوند.

  اگرچه مدیریت فرسایش خاک نیازمند شناخت عوامل و پیامدهای مربوطه و به‌کارگیری روش‌های حفاظت خاک است، شناخت کافی از ماهیت و چگونگی دانش کشاورزان از این عوامل وجود ندارد. حوضۀ آبخیز چهل‌چای در استان گلستان و منطقه‌ای کوهستانی واقع شده و 59 درصد اراضی آن دارای شیب 31 تا 60 درصد هستند. حوضۀ آبخیز چهل‌چای مینودشت با تخریب و فرسایش گستردۀ خاک مواجه و شیوۀ استفاده از زمین، عامل مهم فرسایش و تخریب زمین در این حوضه است. تجاوز مستمر و قطع درختان و تبدیل جنگل‌ها به اراضی کشاورزی در حوضۀ یادشده باعث از بین رفتن جنگل‌های جلگه‌ای شده است و ادامۀ این روند، سبب می‌شود مساحت زیادی از جنگل‌های دامنۀ ارتفاعات تخریب شوند. با‌توجه‌به اینکه عملیات کشاورزی به شکل گسترده‌ای در اراضی شیب‌دار این حوضه انجام می‌شوند و به علت وابستگی شدید روستاییان به جنگل‌ها و مراتع، شدت چرای دام در این حوضه از تمام حوزه‌های جنگلی استان بیشتر است و فرسایش و رسوب‌دهی زیادی دارد (شرکت مهندسان مشاور روان‌آب، 1384: 11). پژوهش حاضر با هدف شناخت میزان آگاهی کشاورزان از عوامل و پیامدهای فرسایش خاک، شناخت میزان استفاده از روش‌های حفاظت خاک و تحلیل ادراک کشاورزان از اثربخشی روش‌های حفاظت خاک انجام شد و مجریان طرح‌های حفاظت خاک می‌توانند از نتایج آن برای ترویج روش‌های مؤثر و کارآمد استفاده کنند. در پژوهش حاضر، پاسخ به پرسش‌های زیر مدنظر است:

• · پاسخگویان تا چه حدی از پیامدهای فرسایش خاک آگاهی دارند؟
• · پاسخگویان تا چه حدی از عوامل فرسایش خاک آگاهی دارند؟
• · کشاورزان چه روش‌هایی را برای حفاظت خاک به کار می‌گیرند و آیا این روش‌ها اثربخش هستند؟
• · چه رابطه‌ای بین دانش و آگاهی دربارۀ پیامدهای فرسایش خاک، دانش و آگاهی دربارۀ عوامل فرسایش خاک و ادراک از اثربخشی روش‌های حفاظت خاک و متغیر میزان استفاده از روش‌های حفاظت خاک وجود دارد؟

•  

  پیشینه پژوهش

  نتایج پژوهش مؤمنی و همکاران (1391) نشان دادند آگاهی از فرسایش خاک، اعتقاد به تأثیر اقدام‌ها در کنترل فرسایش خاک، مساحت کل اراضی، شرکت در آموزش‌های مربوط به حفاظت خاک و نوع مالکیت اراضی به‌طور مثبت و معنا‌داری بر تصمیم کشاورزان برای پذیرش اقدام‌های حفاظتی تاثیر می‌گذارند و سن، تحصیلات، متوسط فاصلۀ اراضی از محل سکونت و داشتن مشاغل غیرکشاورزی، عوامل منفی و معنا‌دار مؤثر بر تصمیم کشاورزان برای پذیرش هستند (مؤمنی و همکاران، 1391: 513). در پژوهش شیری و همکاران (1392) نیز به تأثیر دانش حفاظت خاک و متغیرهای نگرش حفاظتی بر پذیرش روش‌های حفاظت خاک اشاره شده است (شیری و همکاران، 1392: 297). نوری و همکاران (1393) نیز نتیجه گرفتند متغیرهای سن، استفاده از دانش فنی، سطح سواد و تعداد اعضای خانوار کشاورزان به‌ترتیب بیشترین تأثیر را بر پذیرش عملیات حفاظتی خاک می‌گذارند (نوری و همکاران، 1393: 195).

  Amsalu و De Graaff (2006)، دیدگاه کشاورزان را دربارۀ پیامدهای فرسایش خاک و چگونگی حفاظت از آن در اتیوپی بررسی کردند. نتایج آنها نشان دادند 72 درصد کشاورزان، مشکل فرسایش خاک داشتند و بر ضرورت عملیات حفاظت خاک تأکید و طیف گسترده‌ای از عملیات کنترل فرسایش و بهبود حاصلخیزی شامل شخم در راستای خطوط کنتور، جوی‌های زهکشی و تراس‌های سنگی را برای توقف فرسایش استفاده می‌کردند (Amsalu and De (Graaff, 2006: 99. طبق نتایج پژوهش Bewket (2007) در اراضی کوهستانی شمال‌غرب اتیوپی، بیشتر کشاورزان (4/98 درصد) اعتقاد داشتند فرسایش خاک، مشکلی اساسی در مزرعۀ آنهاست و مهم‌ترین مشکلات ایجاد‌شده در اثر فرسایش نیز ایجاد شیب‌های زیاد و عمیق (6/40 درصد پاسخگویان) و ایجاد خاک فرسایش‌پذیر (3/20 درصد پاسخگویان) عنوان شدند. همچنین 1/78، 2/17 و 7/4 درصد پاسخگویان، شدت فرسایش را به‌ترتیب شدید، متوسط و اندک ارزیابی کردند. بیشتر پاسخگویان (4/84 درصد) بیان کردند شدت فرسایش طی ده سال گذشته رو به افزایش بوده است. 6/51 درصد پاسخگویان نیز تأثیر فرسایش بر عملکرد محصول را شدید ارزیابی کردند. در نهایت، 97 درصد کشاورزان اعتقاد داشتند فرسایش کنتر‌ل‌پذیر است (Bewket, 2007: 404. Tefera و Sterk) (2010) با بررسی مشکلات فرسایش خاک و عوامل مؤثر بر پذیرش روش‌های حفاظت آب و خاک در حوضۀ آبخیز فینچا در غرب اتیوپی نتیجه گرفتند کشاورزان به‌خوبی از مشکلات فرسایش و پیامدهای مربوطه نظیر از بین رفتن خاک در اراضی شیب‌دار و کاهش حاصلخیزی آگاهی دارند؛ با‌این‌وجود، آنها به میزان کافی برای روش‌های حفاظت آب و خاک سرمایه‌گذاری نمی‌کنند و بیشتر به عملیات مدیریت خاک برای حفظ عملکرد محصول تمایل دارند. وضعیت اقتصادی کشاورزان، ترتیبات مالکیت زمین و فقدان دسترسی به اطلاعات ازجمله عوامل مهم مؤثر بر پذیرش روش‌های حفاظت آب و خاک هستند (Tefera and (Sterk, 2010: 1027. نتایج پژوهش Robinson (1999) در مناطق مستعد فرسایش در جنوب‌غرب انگلستان نشان دادند کشاورزان از خطر فرسایش خاک در اراضی خود آگاه هستند، اما این آگاهی تأثیر اندکی بر تصمیم‌گیری دربارۀ تغییر کاربری زمین دارد و به‌جای آن، استفاده از عملیات کم‌هزینۀ مدیریت زمین برای کاهش فرسایش بسیار مرسوم است. بارش‌های شدید، خاک‌های سیلتی، شیب‌های تند و بستر نرم بذر نیز از مهم‌ترین عوامل فرسایش بیان شده‌اند (Robinson, 1999: 13). Udayakumara و همکاران (2010) با بررسی ادراک از فرسایش خاک و عوامل اجتماعی‌اقتصادی مؤثر بر آن در منطقه‌ای از کشور سریلانکا بیان کردند کشاورزان، عملیات نامناسب مدیریت خاک و گیاه را عوامل مستقیم و فشار جمعیت و فقر را عوامل غیرمستقیم فرسایش ارزیابی می‌کنند. نتایج الگوی رگرسیونی نشان دادند نیروی کار زراعی، اندازۀ خانوار، سواد عمومی، امنیت مالکیت، هزینه‌های حفاظت، آموزش‌های ترویجی، عضویت در سازمان‌های محلی، صلاحیت‌های حرفه‌ای، سرمایۀ مالی، فاصله تا زمین و درآمد مزرعه از عوامل مهم آگاهی از فرسایش در ناحیۀ مطالعه‌شده هستند (Udayakumara et al., 2010: 323).

  Bielders و همکاران (2003)، ادراک کشاورزان از روان‌آب، فرسایش و سیلاب را در منطقۀ والون بلژیک بررسی کردند. 26 درصد کشاورزان بیان کردند فرسایش حاصل از روان‌آب حداقل یک بار در سال اتفاق می‌افتد و وقوع فرسایش، رابطۀ مثبتی با سطح زیرکشت گیاهان ردیفی و رابطۀ منفی با غلات زمستانی دارد. به‌طور متوسط 74 درصد کشاورزان روش‌های حفاظت خاک را به کار می‌گرفتند، اما کشاورزان مواجه با فرسایش بیشتر، این روش‌ها را ادامه داده بودند و کشاورزان دارای سطح آموزش بالاتر تمایل بیشتری به استفاده از روش‌های حفاظت خاک داشتند (Bielders et al., 2003: 85). Udayakumara و همکاران (2012) در پژوهش خود نتیجه گرفتند آگاهی از مشکلات فرسایش خاک، مهم‌ترین عامل تعیین‌کنندۀ پذیرش روش‌های حفاظت خاک است (Udayakumara et al., 2012: 273). Bewket (2011) ادراک و دانش کشاورزان از فرایند فرسایش، پیامدها و روش‌های کنترل آن در اراضی شمال‌غرب اتیوپی را بررسی کرد. 83 درصد کشاورزان بیان کردند فرسایش خاک آسیب بسیاری به زمین‌های زراعی وارد می‌کند و تقریباً همه کشاورزان از عوامل اصلی ایجاد فرسایش و پیامدهای آن در مزرعه به‌ویژه کاهش حاصلخیزی آگاهی داشتند. همچنین کشاورزان یک یا چند نمونه از روش‌های حفاظت خاک (کشت درخت، ایجاد مسیرهای آب‌گذر، تغییر و انحراف‌دادن مسیر جوی‌های آب، سدهای خشکه‌چین) و روش‌های حفظ حاصلخیزی (استفاده از کودهای کمپوست، کودهای شیمیایی و ایجاد تناوب با گیاهان خانوادۀ لگومینه) را استفاده می‌کردند. با‌‌وجوداین، بیشتر کشاورزان بیان کردند روش‌های استفاده‌شده کارایی لازم را برای کاهش فرسایش و بهبود حاصلخیزی خاک ندارند. همچنین کشاورزان به علت مهارت ناکافی، قطعه‌های کوچک زمین، فقدان سرمایۀ کافی، گرانی نیروی کار و ناامنی مالکیت زمین نمی‌توانند روش‌های مؤثرتر حفاظت خاک و بهبود حاصلخیزی را استفاده کنند (Bewket, 2011: 53). در پژوهش McNairnl و Mitchell (1991) ادراک کشاورزان از فرسایش خاک و مشوق‌های اقتصادی برای استفاده از شخم حفاظتی بررسی شد. بیشتر کشاورزان، مقدار فرسایش در مزرعه خود را تشخیص می‌دادند و بیشتر آنها اعتقاد داشتند مشکل فرسایش در منطقه و مزرعۀ آنها بسیار جدی است. کشاورزان ترکیبی از مشوق‌های اقتصادی و آموزشی را ترجیح می‌دادند که باعث تشویق به پذیرش شخم حفاظتی شود (McNairnl and (Mitchell, 1991: 307.

   

  مبانی نظری

  پژوهش‌های بسیاری دربارۀ تحلیل رفتار تصمیم‌گیری برنامه‌های حفاظت خاک منتشر شده است. تابع مطلوبیت پولی برگرفته از الگوهای تصمیم‌گیری نئوکلاسیک با فرض حداکثرسازی سود به‌طور گسترده‌ای در مطالعه‌های اقتصادی استفاده شده است (Vignola et al., 2010: 1133). Warren (1978: 18)، نشان می‌دهد ادراک از منافع و هزینه‌های‌ راه‌حل‌ها و شدت مشکلات موجود بر تحلیل مشکلات ‌محیط‌زیستی جامعه تأثیرگذار است. تفاوت در ادراک از منافع و هزینه‌های شرایط موجود و پیامدهای بالقوه به تشویق جامعه و ایجاد انگیزه برای مداخلۀ محیط‌زیستی منجر می‌شود (Freudenberg and Steinsapir, 1992: (14. این نظرها به علت تطابق‌نداشتن با شرایط واقعی محیط روستایی و غفلت از سایر جنبه‌های تأثیرگذار مانند دسترسی به اطلاعات، تأثیر متغیرهای اجتماعی و ویژگی‌های شخصیتی با انتقاد مواجه شده‌اند (Van de Bergh et al., 2000: 49)؛ منتقدان به‌ویژه بر تغییر شرایط اقتصادی و ابعاد اجتماعی بخش کشاورزی کشورهای در حال توسعه تأکید کرده‌اند. پاسخ اجتماعی به آسیب‌پذیری ناشی از فرسایش خاک نیازمند ارزیابی فیزیکی فرایند فرسایش و تحلیل جنبه‌های شناختی و نهادی مؤثر بر این فرایند و راه‌حل‌های آن است (Grothmann and Patt, 2005: (100. هنگام بررسی رفتار حفاظتی در عملیات کشاورزی، بررسی ادراک از منافع و هزینه‌های عملیات حفاظتی نیز ضروری است. برخی نظریه‌های پیش‌بینی رفتار بیان می‌کنند تصمیم‌گیری در شرایط نبود قطعیت تحت‌تأثیر جنبه‌های شناختی مانند تجربه، ارزش‌های فردی، دانش و آگاهی از پدیدۀ مدنظر و پیامدهای آن و مجموعه اعتقادات دربارۀ کارکرد روش‌ها و رهیافت‌های موجود برای مقابله با پدیدۀ مدنظر قرار دارد (Tversky and Kahneman, 1974: 1126). باید سه مرحلۀ شناسایی مشکل، تصمیم‌گیری دربارۀ پذیرش و تعیین سطح اثربخشی روش‌ها و اقدام‌های موجود برای بررسی رفتار داوطلبانه دربارۀ روش‌های حفاظتی در نظر گرفته شوند (Gould et al., 1989: 168)؛ در مرحله شناسایی مشکل نیز متغیرهای شناختی مانند ادراک از شدت فرسایش خاک و تأثیر پیامدهای آن نقش مهمی در مرحلۀ بعدی یعنی تصمیم‌گیری دربارۀ پذیرش دارند (Vignola et al., 2010: 1136). همچنین ترکیبی از متغیرهای روان‌شناختی مانند نگرش و ارزش‌های مدنظر از اقدام‌های حفاظت خاک و مسئولیت‌پذیری نسبت به مدیریت پایدار خاک تأثیر مثبتی بر به‌کارگیری روش‌های حفاظت خاک دارند (Lynne et al., 1988: 13)؛ در این راستا، دیدگاه‌های روان‌شناختی ‌محیط‌زیستی‌ برای تحلیل رفتار بیان می‌کنند ادراک از مشکلات محیط‌زیستی (مانند شدت فرسایش خاک) با میزان پذیرش و به‌کارگیری عملیات دوستدار محیط‌زیست رابطۀ مثبتی دارد و متغیرهای اقتصادی مانند اندازۀ مزرعه، مالکیت و درآمد تأثیر معناداری ندارند؛ بنابراین متغیرهایی مانند ادراک، دانش و آگاهی نسبت به مشکل، ارزش‌های محیط‌زیستی (منافع و هزینه‌های انتظاری) و اعتقادها و انتظارها از اقدام‌های موجود برای تعدیل آن دارای قدرت تبیین متفاوتی در تحلیل رفتار پذیرش هستند (Vignola et (al., 2010: 1137. علاوه‌بر نظریۀ رفتار برنامه‌ریزی‌شدۀ Ajzen^[2] (1991) که بر اهمیت نگرش، ادراک، ارزش‌ها و اعتقادها در پیش‌بینی رفتار تأکید کرده(Ajzen, (1991: 179، الگوی باور سلامت^[3] که نسخۀ اصلاح‌شدۀ نظریۀ آژن است نیز در برخی پژوهش‌ها تدوین و استفاده شده است (Bayard and Jolly, (2007: 434؛ در این دیدگاه، متغیرهای روان‌شناختی، اجتماعی، اقتصادی و فیزیکی سطح مزرعه برای اندازه‌گیری منافع و هزینه‌های مرتبط با قصد و رفتار حفاظت خاک استفاده شده‌اند و به‌ویژه چهار مولفۀ مرتبط با خطرهای تخریب خاک شامل ادراک از در معرض خطر بودن، ادراک از شدت تخریب (میزان پیامدهای مدنظر)، ادراک از منافع (عمومی و خصوصی) و موانع (کنترل‌های رفتاری) در تحلیل رفتارهای حفاظتی استفاده می‌شوند. در این دیدگاه، دانش و آگاهی از مشکل تأثیر مثبتی بر رفتارهای حفاظتی دارد، در‌حالی‌که ممکن است نگرش تأثیر معناداری نداشته باشد. در پژوهش حاضر نیز تأثیر متغیرهای دانش و آگاهی دربارۀ پیامدهای فرسایش خاک، دانش و آگاهی دربارۀ عوامل فرسایش خاک و ادراک از اثربخشی روش‌های حفاظت خاک بر میزان به‌کارگیری روش‌های حفاظت خاک بررسی می‌شوند.

   

  روش پژوهش

  پژوهش حاضر از نوع پژوهش‌های توصیفی - همبستگی و مبتنی بر پیمایش پرسش‌نامه‌ای است. جامعۀ آماری پژوهش شامل 1677 نفر از بهره‌برداران زراعی است که در 26 روستای حوضۀ آبخیز چهل‌چای واقع در شهرستان مینودشت استان گلستان به کشت‌وکار مشغول هستند. برای تعیین حجم نمونۀ پژوهش از رابطۀ کوکران استفاده شد که به شرح زیر است:

   

   

  در این رابطه، n: تعداد نمونه‌های پژوهش، N: کل جامعۀ آماری، d: سطح اطمینان 95 درصد (05/0 خطا)، p: احتمال وجود صفت یعنی داشتن فرسایش خاک و مطرح‌بودن مشکل فرسایش خاک در زمین و q: احتمال وجودنداشتن صفت یعنی نداشتن فرسایش خاک و مطرح‌نبودن چنین مشکلی است. برای گردآوری اطلاعات، تعداد پرسش‌نامۀ بیشتری از حجم نمونه توزیع شد. در نهایت، پس از گردآوری اطلاعات و حذف پرسش‌نامه‌هایی که جواب‌های ناقص و مبهم داشتند، اطلاعات 273 پرسش‌نامه برای تحلیل‌های آماری استفاده و نمونه‌ها از بین 15 روستای ناحیه در سه دهستان و با‌توجه‌به جمعیت بهره‌بردار هر روستا به شکل تصادفی انتخاب شدند (جدول 1).

   

  جدول 1. تعداد نمونه‌‌های پژوهش به تفکیک روستا

  دهستان/روستا

  پرسش‌نامه

  دهستان/روستا

  پرسش‌نامه

  دهستان/روستا

  پرسش‌نامه

  کوهسارات

   

  قلعه‌قافه

   

  چهل چای

   

  دوزین

  89

  دورک

  10

  حسین کرد

  4

  ده چناشک

  24

  کوه کمر

  4

  ناعلاج

  15

  ترسه

  18

  تیغ زمین

  12

  زنگلاب

  4

  چمانی بالا

  12

  کفش محله

  8

  طول آرام

  2

  چمانی پایین

  7

  قلعه قافه

  55

  یکسور

  9

   

   

  پرسش‌نامه، ابزار استفاده‌شده در پژوهش حاضر برای گردآوری داده‌های میدانی است که با‌توجه‌به اهداف پژوهش در چند بخش به شرح زیر تنظیم شد:
  1. ویژگی‌های شخصی؛ 2. ویژگی‌های مزرعه؛
  3. وضعیت فرسایش خاک در مزرعه؛ 4. دانش و آگاهی دربارۀ پیامدهای فرسایش خاک (مقیاس سنجش طیف لیکرت پنج سطحی با مقدار آلفای 86/0)؛ 5. دانش و آگاهی دربارۀ عوامل فرسایش خاک (مقیاس سنجش طیف لیکرت پنج سطحی با مقدار آلفای 79/0)؛
  6. استفاده از روش‌های حفاظت خاک (مقیاس اسمی با مقدار آلفای 68/0)؛ 7. ادراک از میزان اثربخشی آنها (مقیاس سنجش طیف سه سطحی با مقدار آلفای 75/0). روایی صوری و محتوایی پرسش‌های این سازه‌ها بر اساس نظر تعدادی از کارشناسان مدیریت زراعت، مدیریت باغبانی، مدیریت حفظ نباتات و مدیریت فنی و مهندسی و آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی استان گلستان و دو نفر از استادان دانشگاه بررسی و با انجام اصلاحاتی تأیید شد. ضریب آلفای کرونباخ محاسبه‌شده نیز نشان داد ابزار پژوهش، پایایی مقبولی دارد. از روش‌های آمار توصیفی مانند میانگین، فراوانی، درصد و آمار استنباطی مانند آزمون t تک‌نمونه‌ای، آزمون فریدمن، آزمون ضریب همبستگی پیرسون و تحلیل رگرسیون چندگانه برای تحلیل نتایج پژوهش استفاده شد.

   

  محدوده و قلمروی پژوهش

  چهل‌چای از حوضه‌های کوهستانی کشور با مختصات 23^º55 تا 38^º55 طول شرقی و 59^º36 تا 13^º37 عرض شمالی و سطح 12/25683 هکتار است. این حوضه ازنظر تقسیمات سیاسی در محدودۀ شهرستان مینودشت قرار دارد و یکی از حوضه‌های بزرگ گرگان‌رود است (شکل 1). حداقل و حداکثر ارتفاع حوضۀ یادشده به‌ترتیب 135 و 2550 متر از سطح دریا و میانگین بارندگی سالانۀ حوضه برابر 5/766 میلی‌متر و حدود 90 درصد بارش به شکل باران است. حدود 60 درصد مساحت اراضی حوضه را پوشش جنگلی و بقیۀ آن را اراضی زراعی تشکیل می‌دهند. جریان هیدرولوژیکی حوضه‌ با نام رودخانۀ چهل‌چای تأثیر بسزایی در اقتصاد حوضه‌ و خارج از حوضه و دشت‌های حاصلخیز و مرغوب حاشیۀ گرگان‌رود دارد. اکوسیستم حوضه‌ از تیپ جنگل در شمال آغاز می‌شود و در جنوب حوضه به تیپ مرتعی و خشک تغییر می‌یابد.

   

   

   

  شکل 1. موقعیت جغرافیایی ناحیۀ مطالعه‌شده

   

   

  یافته‌های پژوهش

  ویژگی‌های فردی و شغلی پاسخگویان

  3/92 درصد پاسخگویان مرد، میانگین سنی نمونۀ پژوهش 73/44 سال و میانگین سابقه کار کشاورزی 42/24 سال بود. ازنظر سطح تحصیلات، 3/29 درصد پاسخگویان بی‌سواد، 7/26، 6/13، 3/7، 9/9 و 2/13 درصد پاسخگویان به‌ترتیب دارای تحصیلات ابتدایی، راهنمایی، دبیرستان، دیپلم و دانشگاهی بودند. میانگین کل زمین تحت‌مالکیت 01/3 هکتار، مساحت زمین‌های شیب‌دار 79/2 هکتار، مساحت زمین‌های شیب‌دار زیر‌کشت 51/2 هکتار و مساحت زمین‌های شیب‌دار تحت‌عملیات حفاظت خاک 51/2 هکتار بود. گندم، الگوی کشت غالب را در منطقه تشکیل می‌داد به‌طوری‌که 51/2 هکتار اراضی زیر کشت گندم بود و بقیه به کشت جو و لوبیا به‌ترتیب با متوسط 98/0 و 95/0 هکتار اختصاص داشت. سایر محصولات کشت‌شده به میزان کم شامل عدس، کلزا و توتون بودند. 9/35 درصد پاسخگویان در کلاس‌های ترویجی مرتبط با حفاظت خاک شرکت کرده‌ بودند و در این بین، 1/56 درصد پاسخگویان بر تأثیر اندک این کلاس‌ها در بهبود دانش حفاظت خاک تأکید کردند. میانگین تماس‌های ترویجی 38/4 بار در سال بود.

  وضعیت فرسایش خاک

  با‌توجه‌به جدول (2) مشاهده می‌شود 1/71 درصد پاسخگویان بیان کرده‌اند مشکل فرسایش در مزرعۀ آنها وجود دارد و 85 درصد به کنترل فرسایش خاک اعتقاد داشته‌اند. 1/20، 8/16 و 4/59 درصد پاسخگویان، درصد شدت فرسایش در مزرعه را به‌ترتیب بسیار کم، کم و بیش از متوسط ارزیابی کرده‌اند. 8/56 درصد پاسخگویان بیان کرده‌اند روند فرسایش طی 5 سال گذشته بیشتر شده است و
  4/19 درصد، این روند را بدون تغییر دانسته‌اند.
  8/34 درصد پاسخگویان تأثیر فرسایش بر عملکرد مزرعه را شدید دانسته‌اند، 8/53 درصد تأثیر آن را متوسط ارزیابی کرده‌اند و 7/7 درصد نیز اعتقاد داشته‌اند فرسایش تأثیری بر عملکرد مزرعه ندارد. 22 درصد پاسخگویان اطلاعی از نوع فرسایش در مزرعه خود نداشته‌اند و 6/39 درصد بیان کرده‌اند فرسایش شیاری در مزرعۀ آنها غالب است.

• https://gep.ui.ac.ir/article_22583.html