طاق‌بستان

از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد

مختصات: ۳۴٫۳۸۷۵۲۸۵۴۶°شمالی ۴۷٫۱۳۲۰۹۵۶۴۷۶°شرقی

طاق‌بستان

طاق بستان

Wikimedia | © OpenStreetMap

نامطاق‌بستان

کشورایران

استانکرمانشاه

شهرستانکرمانشاه

بخشمرکزی (کرمانشاه)

اطلاعات اثر

نام محلیتاق‌وه‌سان

نام‌های دیگرتاق‌وسان

نام‌های قدیمیتاق‌وه‌سان(کردی^[۱])

نوع بناسنگ‌تراش

کاربریتفریحگاه و محل شکار شاهنشاهان و نمایش قدرت

کاربری کنونیگردشگری

دیرینگیحدود ۱۵۰۰ سال

دورهٔ ساخت اثرساسانیان

بانی اثرساسانیان (شاپور دوم)

اطلاعات ثبتی

شمارهٔ ثبت۱۷۲

تاریخ ثبت ملی۱۵ دی ۱۳۱۰

اطلاعات بازدید

امکان بازدیدعموم مردم

طاق‌بستان (به کردی: تاق وەسان به معنای طاق سنگی) مجموعه‌ای از سنگ‌نگاره‌ها و سنگ‌نوشته‌های دورهٔ ساسانی است که در ایران در محله طاق‌بستان در شمال شرقی شهر کرمانشاه و در غرب ایران واقع شده‌است. این مجموعه در قرن سوم میلادی ساخته شده‌است و ارزش هنری و تاریخی زیادی دارد. چند صحنهٔ تاریخی از جمله تاج‌گذاری خسرو پرویز، تاج‌گذاری اردشیر دوم، تاج گذاری شاهپور دوم و سوم و هم‌چنین چند سنگ نوشته (کتیبه) به خط پهلوی کتیبه‌ای و مراسم شکار گراز توسط سوار کاران و نواختن موسیقی با آلات موسیقی چنگ در آن حک شده‌است. وجود کوه و چشمه و دریاچه‌ای که در کنار آن قرار دارد، این مکان را به گردش‌گاهی زیبا تبدیل نموده که از زمان‌های دیرین تا به امروز مورد توجه بوده‌است. طاق‌بستان یکی از قدیمی‌ترین و زیباترین آثار باستانی ایران به‌حساب می‌آید.

 

محتویات

• ۱تاریخچه
• ۲ارزش هنری
  • ۲.۱هنر نقاشی و موسیقی
  • ۲.۲پوشاک استفاده شده
• ۳بخش‌ها
  • ۳.۱نقش‌برجستهٔ تاج‌گذاری اردشیر دوم
  • ۳.۲طاق بزرگ
  • ۳.۳طاق کوچک
  • ۳.۴محوطهٔ چشمهٔ طاق‌بستان
• ۴آسیب‌ها
  • ۴.۱آسیب‌های انسانی
    • ۴.۱.۱نقش برجستهٔ محمد علی میرزا
    • ۴.۱.۲عمارت مسعودیه
  • ۴.۲آسیب‌های طبیعی
• ۵نگارخانه
• ۶یادداشت‌ها
• ۷جستارهای وابسته
• ۸پانویس
• ۹منابع
• ۱۰پیوند به بیرون

تاریخچه[ویرایش]

نقاشی از طاق بستان اثر اوژن فلاندن فرانسوی در اوایل دوره قاجار

طاق‌بستان در زبان کردی کرمانشاهی تاق‌وه‌سان گفته می‌شود.^[۱] «طاق» همان «طاق»، «وه» بمعنی «از» و «سان» بمعنی «سنگ» است و به این ترتیب «طاق‌وه‌سان» در زبان کردی «طاق سنگی» یا «طاقی از سنگ» معنا می‌دهد.^[۲][۳]

این مجموعه در سدهٔ سوم میلادی ساخته شده‌است. شاهان ساسانی نخست نواحی اطراف تخت جمشید را برای تراشیدن تندیس‌های خود برگزیدند، اما از زمان اردشیر دوم و شاهان پس از او، طاق‌بستان را انتخاب کردند که در مسیر جادهٔ ابریشم قرار داشت و دارای طبیعتی سرسبز و پرآب بود که امروزه نیز به همین شکل است.

عکس قدیمی از داخل طاق بزرگ در زمان اواخر دوره قاجار

ارزش هنری[ویرایش]

هنر نقاشی و موسیقی[ویرایش]

نگارهٔ زنان موسیقی‌دان در طاق بزرگ که در حال نواختن چنگ هستند.

سنگ‌نگارهٔ شکارگاه سلطنتی طاق بستان نخستین تابلوی سنگی با رعایت قاعده و اصول نقاشی در جهان به حساب می‌آید.^[۴] در این حجاری خسرو سوار بر شبدیز به گونه‌ای است که گویی اثر از روی نقاشی، نقش شده‌است. هم‌چنین در طاق بزرگ آثاری از زنان موسیقی دان به چشم می‌خورد که به نواختن چنگ و سازهای بادی مشغول هستند.^[۵][۶][۷] در قسمتی دیگری از طاق بزرگ صحنهٔ شکار گراز به چشم می‌خورد که از نظر حرکت و نمایش از جمله شاهکارهای هنر سنگ‌نگاری به‌شمار می‌رود، که در سبک هنری، نزدیک به سبک نقاشی بر روی دیوار است.^[۸]

پوشاک استفاده شده[ویرایش]

با مطالعهٔ تحلیلی در نقش‌برجسته‌های طاق بستان، لباس رنگارنگ سوار با نخ‌های زرّین بافته شده و دارای سبک‌های لوزی شکل و تزئین کاملاً هندسی است. در صحنهٔ شکار گراز شاه لباسی در تن دارد که پارچهٔ آن مزین به نقش سیمرغ در نشانه‌های دایره‌وار است. لباس پاروزن‌ها نیز نقش‌های نمایشی دارد. در نقش برجسته‌ای در دیوارهٔ جانبی طاق بستان، زیور تشریفاتی جامهٔ پادشاه که بر تخت نشسته درون شمهٔ مرکزی به روی قرصی از بلور مهر کنی شده و با انواع زردوزی و گل‌اندازهای تنگ هم، تزئین فراوان یافته و جامه‌های ملتزمان و فیل‌سواران با نگاره‌های گیاهی و پرندگان، دست‌دوزی شده‌است.^[۹]

بخش‌ها[ویرایش]

نقش‌برجستهٔ تاج‌گذاری اردشیر دوم[ویرایش]

نوشتار اصلی: نقش‌برجسته تاج‌گذاری اردشیر دوم

اردشیر دوم در وسط، اهورا مزدا سمت راست و زرتشت سمت چپ او

این نقش برجسته نخستین نقش برجستهٔ طاق‌بستان است که در کنار طاق کوچک قرار دارد.^[۱۰] در سمت راست ایوان کوچک، سنگ‌نگاره‌ای وجود دارد که صحنه تاج‌ستانی اردشیر دوم، نهمین شاه ساسانی را نشان می‌دهد. در این صحنه، شاه ساسانی به حالت ایستاده با صورتی سه ربعی و بدنی تمام رخ در مرکز صحنه نقش شده که دست چپ را بر روی قبضهٔ شمشیر گذاشته و با دست راست حلقهٔ روبان‌داری را از اهورا مزدا می‌گیرد، درحالی که زرتشت یا به قولی میترا با هاله‌ای از نور در سمت چپ، پشت سر او قرار دارد.^[۱۰] زیر پای اردشیر دوم، ژولیان امپراتور روم که در جنگ اسیر شده‌است، قرار دارد. شاه ساسانی چشمانی درشت و ابروانی برجسته دارد. ریش او مجعد و موهای سرش به صورت انبوه بر روی شانه‌ها آویخته شده‌است. وی گوشواره‌ای بر گوش و گردن‌بندی در گردن و دست‌بندی در مچ دارد. گوشوارهٔ او به شکل حلقهٔ مدوری است که گوی کوچکی به آن آویزان است. گردن‌بند او نیز شامل یک ردیف مهره‌های مرواریدی درشت است. از قرار معلوم امشاسپند واسط بین آدمیان و اهورا مزدا، و هومن (بهمن) بوده‌است چه در گزیده‌های زاتسپرم می‌خوانیم: «وهومن زرتشت را به آسمان برین فراز برد که همه روشنی بود، که فروغ جاویدان و بی‌انتها بود که اهورا مزدا بود به سان روشنایی محض و خالص» (تاریخ مطالعات ایرانی، هاشم رضی صفحه ۲۴۶). لذا تصویر پشت سر اردشیر دوم، امشاسپند وهومن است.

طاق بزرگ[ویرایش]

طاق بزرگ

مهم‌ترین اثر در طاق بستان، طاق بزرگ با سنگ نگارهٔ تاج‌گذاری خسرو پرویز است که دارای ایوانی با فضای مستطیل به عرض ۷ متر و ۸۵ سانتیمتر، ارتفاع ۱۱ متر و ۹۰ سانتیمتر و عمق ۷ متر و ۶۵ سانتیمتر است^[۱۱] که در کنارهٔ ورودی طاق، سنگ نگاره‌ای از فرشتگان بال‌دار، درخت زندگی، مجالس شکار گراز و شکار مرغان و ماهیان در مرداب و نقش‌های فیل، اسب و قایق می‌باشد که حاکی از مراسم بزم و شادی است.

در زیر نقش تاج‌گذاری خسرو پرویز سواری زره‌پوش سوار بر اسب قرار دارد.

در این تصویر شاه در میان و در سمت راست وی فروهر^{[پانویس ۱]} قرار دارد. فروهر تاجی کنگره‌دار بر سر دارد و حلقه فر ایزدی را به شاه می‌دهد. لباس شاه و نگاره فروهر تا حدی یک‌سان است. هر دوی آن‌ها شلواری چین‌دار به پا دارند که توسط بندی به مچ پایشان چسبیده‌است. هم‌چنین هر دو دارای کمربند و دست‌بند هستند. در سمت چپ شاه، میترا قرار دارد.

در سترگ‌ترین طاق، سه تندیس مشاهده می‌شود. شاه در میان، فروهر در سوی راست وی، که مانند تاج‌گذاری اردشیر دوم است و آناهیتا در سوی چپ شاه. آناهیتا ایزدبانوی آب‌هاست و نماد خرمی و سرسبزی.

طاق کوچک[ویرایش]

طاق کوچک شاهپور دوم و شاهپور سوم

طاق کوچک در میان سنگ نگاره تاج‌گذاری اردشیر دوم و طاق بزرگ قرار دارد که دارای فضای مستطیل شکل به عرض ۵ متر و ۸۰ سانتیمتر و ارتفاع ۵ متر و ۳۰ سانتیمتر است^[۱۱] و مراسم تاج‌گذاری شاهپور دوم و سوم را به تصویر می‌کشد، این طاق دارای دو نقش در بالای دیوارهٔ طاق و دو کتیبه است. این کتیبه‌ها به خط پهلوی کتیبه‌ای هستند و برگردان آن به فارسی چنین است:^[۱۱]

برگردان سنگ نبشتهٔ شاهپور دوم (۹ سطر در پهلوی)
این پیکری است از بغ مزداپرست. خدایگان شاپور،
شاهنشاه ایران و انیران که چهر از ایزدان دارد.
فرزند بغ مزداپرست، خدایگان هرمز،
شاهنشاه ایران و انیران که چهر از ایزدان دارد،
نوهٔ خدایگان نرسه شاه شاهان

برگردان سنگ نوشتهٔ شاهپور سوم (۱۳ سطر در پهلوی)
این پیکری است از بغ مزداپرست، خدایگان شاپور،
شاهنشاه ایران و انیران که چهر (نژاد) از ایزدان دارد،
فرزند بغ مزداپرست خدایگان شاپور،
شاهنشاه ایران و انیران که چهر از ایزدان دارد،
نوهٔ خدایگان هرمز شاهنشاه

محوطهٔ چشمهٔ طاق‌بستان[ویرایش]

در محوطهٔ طاق‌بستان و در شرق طاق‌ها چشمه‌ای وجود دارد که آثار تاریخی دیگری در آن به چشم می‌خورد. در ضلع شرقی طاق‌ها پلکانی سنگی در دل کوه تراشیده شده که از ۷۸ پله تشکیل شده‌است. همچنین یک طاقچهٔ سنگی در دیوارهٔ بالادست محوطهٔ چشمه وجود دارد که احتمال دست‌کند بودن آن داده شده و در آبان ۱۳۹۸، نقش‌برجستهٔ جدیدی در آن کشف شده‌است. سنگ‌نگاره تصویری شبیه به یک انسان را نشان می‌دهد که دستانش را به سوی آسمان باز کرده و شیئی در دست دارد. چند حرف نیز در کنار این سنگ‌نگاره وجود دارد که به گفتهٔ باستان‌شناسان به حروف لاتین شبیه بوده و ناخوانا است. قدمت این سنگ‌نگاره به درستی مشخص نیست. علاوه بر این نقش‌برجستهٔ دیگری نیز در کنار پلکان سنگی جنب چشمه وجود دارد که شباهت بسیاری به نقش‌برجستهٔ تازه‌ مکشوف دارد.^[۱]

آسیب‌ها[ویرایش]

نوشتار اصلی: تخریب طاق‌بستان

آسیب‌های انسانی[ویرایش]

نقش برجستهٔ محمد علی میرزا[ویرایش]

نقش برجستهٔ اضافه شده توسط محمد علی میرزا دولتشاه در قرن ۱۹

در بالای این تابلوی حجاری بسیار نفیس، متأسفانه در زمان قاجار دستکاری‌هایی صورت گرفته و تصاویری را حجاری کرده‌اند که لطمه فراوانی به طاق‌بستان وارد کرده‌است. تصویر یک حاکم خودخواه در زمان قاجار که خواسته‌است از خود زیر این طاق یادگاری گذاشته باشد.

این حجاری، مجسمهٔ محمدعلی دولتشاه پسر فتحعلی شاه قاجار را نشان می‌دهد. تصویر چنان نامناسب و بی‌ارزش است که حتی ناصرالدین شاه در سفرنامه خود در این باب چنین نوشته‌است:

بالای این صفحه آغاغنی، خواجه پاشی محمد علی میرزای مرحوم، که از طوالش گیلان بوده، زحمت کشیدن صورت مرحوم شاهزاده را نشسته و حشمت الدوله پسرش و پسر کوچک‌تر را داده‌است حجاری نموده. خود آغاغنی را هم با هیئت مکروه ایستاده در جلوی شاهزاده نقش کرده‌اند. طوری به او بیفتاده که واقعاً مهوع است و طاق را ضایع کرده‌است و بس‌که بد حجاری شده روی اشکال را رنگ‌آمیزی کرده‌اند. الحق مایه تضییع طاق شده‌است.

عمارت مسعودیه[ویرایش]

نوشتار اصلی: عمارت مسعودیه (کرمانشاه)

تا دوره قاجار در منطقه طاق بستان اثری از بناهای دیگر دیده نمی‌شود. در نقاشی‌هایی اوژن فلاندن که در دوره محمدشاه قاجار از طاق بستان کشیده‌است، اثری از بناهای دیگر نبوده‌است.

• 

  چشم‌انداز عمومی منطقه طاق‌بستان در دوره محمدشاه قاجار اثر اوژن فلاندن

•  

• 

  چشم‌انداز عمومی منطقه طاق‌بستان در دوره محمدشاه قاجار اثر اوژن فلاندن

•  

• 

  این تصویر در اواخر دوره قاجار ثبت شده‌است. نمای عمارت مسعودیه (کرمانشاه) در بخش پشتی و سمت راست تصویر دیده می‌شود

در میانه‌های دوره قاجاریه این بنا که به نام عمارت مسعودیه شناخته می‌شد؛ توسط امام قلی میرزا عمادالدوله حاکم وقت کرمانشاه ساخته شد. در سال ۱۳۴۲ به منظور نمایان ساختن آثار باستانی و آزادسازی چشمهٔ آناهیتا تخریب شد.^[۱۲] رومن گیرشمن و هیئت همراه وی بر پایه فرضیه‌های باستان‌شناسی بنای مسعودیه کرمانشاه در کنار طاق بستان را تخریب کردند.^[۱۳]

آسیب‌های طبیعی[ویرایش]

به دلیل حرکت زمین در این منطقه بر دیواره‌های طاق بزرگ و طاق کوچک، ترک‌هایی ایجاد شده‌است که به مرور زمان و با تجمع خزه‌ها بر دیواره‌های آن باعث محو شدن بخشی از نقوش این طاق‌ها شده‌است و این روند با نفوذ آب به داخل ترک‌ها تشدید شده؛ باعث شده باستان شناسان به فکر مرمت این بنا باشند.^[۱۴]

طاق‌ بستان

flag گزارش مشکل

rate_review نظر دهید

4.1

14 رای

prev

next

•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  

add_a_photo

طاق بستان یکی از جاهای دیدنی کرمانشاه است که از نقش برجسته ‌های مهم باقی مانده از دوره ساسانیان محسوب می‌شود. از این حجاری باشکوه می‌توانید در شهر کرمانشاه بازدید کنید. به کسانی که به تاریخ عصر ساسانی، دیدن جاهای باستانی و تاریخی علاقه دارند، پیشنهاد می‌دهیم در سفر به کرمانشاه و بازدید از طاق بستان، همراه کجارو باشند.

استان کرمانشاه با داشتن جاذبه‌های تاریخی متعدد و برخورداری از آب و هوای خنک و مطبوع، یکی از مقاصد گردشگری به‌ویژه در فصل تابستان است.

با طاق بستان کرمانشاه بیشتر آشنا شوید:

• طاق بستان کجاست؟
• معنی طاق بستان
• تاریخچه طاق بستان
• نقش برجسته‌ها و کتیبه های طاق بستان
• آسیب‌های طاق بستان
• موزه سنگ طاق بستان

طاق بستان کجاست؟

محوطه تاريخی طاق بستان در دامنه كوهی به همين نام در شمال شرقی حاشيه كنونی شهر كرمانشاه واقع شده است.برای دیدن طاق بستان باید راهی غرب ایران و استان و شهر تماشایی کرمانشاه بروید. این نقش برجسته را در محله طاق بستان می‌توانید ببیند.

 _{عکاس: پیمان پاکزاد}

طاق بستان در گذشته نام روستایی در ۹ کیلومتری شهر کرمانشاه بود. با گذر زمان و توسعه شهری، این روستا در محدوده شهری قرار گرفت و به یکی از محله‌های این شهر تبدیل شد که در حال حاضر در شمال شرقی کرمانشاه قرار دارد. این مجموعه نقوش بر دامنه کوه و در کنار دریاچه‌ای قرار دارد که به دریاچه طاق بستان شناخته می‌شود. در گذشته این محل با آب و هوای مطبوع و طبیعتی که داشته، مکانی برای تفریح و شکار شاهان ساسانی بوده است و نقش‌های حجاری شده نیز نشان‌دهنده این موضوع است.

مجموعه تاریخی طاق بستان در فصل تابستان‌ از ساعت ۸ صبح تا ۸ شب و در زمستان‌ نیز تا ساعت ۱۷ و ۳۰ پذیرای گردشگران است. قیمت بلیط برای بازدیدکنندگان ایرانی پنج هزار تومان و برای گردشگران خارجی نیز ۲۰ هزار تومان است.

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

_{منبع عکس: خبرگزاری ایرنا}

در طول تاریخ، پادشاهان تلاش می‌کردند تا با به کار بردن هنر، شکوه و عظمتشان را نه‌تنها برای مردمان خود، بلکه برای تمام تاریخ به نمایش بگذارند و جاودانه سازند. یکی از روش‌ها برای نشان دادن قدرت و بزرگی پادشاهان، حجاری روی صخره‌ها، کوه‌ها و ایجاد نقش برجسته‌هایی از وقایع و رویدادهای مهم زمان بوده است. آن‌ها از هنرمندان می‌خواستند وقایعی چون تاج‌گذاری‌، پیروزی بر دشمنان را روی بر بلندای کوه و روی صخره حک کنند تا هر رهگذری که از آن حوالی رد می‌شود آن را ببیند.

معنی طاق بستان

_{عکاس: علی حیدری}

سیاحان، مورخان و جغرافی‌نويسان دوره اسلامی، از اين محوطه با نام‌های متفاوتی ياد کرده‌اند. ابن فقیه و ابن رسته اين مکان را «شبديز»، ياقوت حموی آن را «قصر شیرين»، حمدالله مستوفی «طاق بسطام» و برخی ديگر آن را «طاق بهستون»، «طاق بیستون» و «تخت بستان» نامیده‌اند. مردمان محلی نیز اين محوطه را با نام «طاق وُسان» و «طاق بُسان» می‌شناسند.

امروز نیز این مجموعه نقش برجسته با نام طاق بستان شناخته می‌شود که در گویش کرمانشاهی یا کردی کرمانشاهی، «تاق وه سان»، تلفظ می‌شود. در واقع «تاق» به‌معنای «طاق» و «وه» به‌معنای« از» و «سان» به‌معنای «سنگ» است. بنابراین طاق بستان یعنی طاقی از سنگ است. تاق نیز واژه‌ای فارسی و طاق معرب آن است؛ بنابراین نوشتن آن به‌صورت تاق درست‌تر است.

تاریخچه طاق بستان

_{منبع عکس: خبرگزای تسنیم (عکاس: فرزاد مناتی)}

طاق بستان مجموعه مهمی از نقش برجسته ها و کتیبه های عصر ساسانی است

پادشاهان ساسانی، پیرامون مجموعه‌ تاریخی تخت جمشید را اولین مکان انتخابی برای تراشیدن تندیس‌های دوران حکومت خود، در نظر گرفته‌اند. ولی پس از پادشاهی اردشیردوم (پادشاه ساسانیان در سال‌های ۳۷۹ تا ۳۸۳ میلادی)، به دستور وی و بعد از رسیدن به پادشاهی، طاق بستان از میان سایر مناطق ایران برگزیده شده و این محل را بهترین مکان برای ایجاد سنگ‌نوشته‌های سلطنت خود برشمرد.

شاید بتوان مهم‌ترین دلیل این امر را موقعیت جغرافیایی آن که در بین راه جاده‌ی ابریشم (شاه‌راه مهم بازرگانی در قاره‌ی آسیا که غرب، شرق و جنوب آسیا را به یکدیگر و شرق قاره‌ی اروپا را به شمال قاره‌ آفریقا پیوند داده است) قرار گرفته و از طبیعت بکر و زیبایی برخوردار است، بیان کرد. چشمه‌ای زیبا و چشم‌نواز در این منطقه به چشم می‌خورد که از آبی گوارا و مطبوع برخوردار بوده و زیبایی دوچندانی به محیط اطراف خود بخشیده است.  البته در این محوطه بناهای دیگری بوده است که اکنون دیگر وجود ندارند. در این، محل بقایای پلی در سمت شرقی نقش برجسته اردشیر دیده می‌شود. سنگ‌نگاره‌ای نیز در سال‌های اخیر در بالای چشمه طاق‌ بستان کشف شده است.

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

_{منبع عکس: خبرگزای تسنیم (عکاس: فرزاد مناتی)}

نظرات متعددی در مورد تاریخچه‌ این مجموعه‌ باشکوه تاریخی وجود دارد که هرکدام در نوع خود جالب و شنیدنی است؛ در کتاب مسعودی اشاره شده، حجاری‌های صورت گرفته در طاق‌ بستان را یکی از شگفت‌انگیزترین آثار تاریخ معرفی کرده و بر این باور است که این منطقه از کشور، حدود ۱۳ قرن پیش، به‌عنوان باغ‌‌های پادشاهان ساسانی استفاده می‌شد.

آرتور کریستنسن نیز، مجموعه‌ طاق‌ بستان را زیارتگاه آناهیتا برشمرده و معتقد است که اولین پادشاهان ساسانی، تا نرسی (نوه‌ی یزدگرد سوم و از پادشاهان ساسانی) تصاویر خود را در صخره‌ها و سنگ‌های عظیم اطراف مجموعه‌ی تخت جمشید، حکاکی کرده‌اند. برخی از باستان‌شناسان و مورخان، قدمت این مجموعه را‌ که متشکل از چندین سنگ‌نوشته (کتیبه‌های سنگی) است، به دوران حکومت پادشاهان ساسانی که به قرن سوم میلاد باز می‌گردد، تخمین زده‌اند.

اهمیت طاق بستان

_{منبع عکس: خبرگزاری ایرنا}

طاق بستان از جمله جاهای دیدنی استان کرمانشاه است که به‌لحاظ هنری و تاریخی از اهمیت فراوانی نزد تاریخ نویسان و باستان‌ شناسان برخوردار است و می‌توان شکوه و عظمت آن را در هنر به کار رفته توسط مردان ایران کهن مشاهده کرد. طاق ‌بستان از چندین رخداد تاریخی عصر ساسانی رونمایی می‌کند و تاج گذاری شاهان این دوره را به تصویر می‌کشد که در زیر به آن ها اشاره می‌کنیم:

• تاج‌گذاری اردشیر دوم
• تاج‌گذاری شاپور دوم
• تاج‌گذاری شاپور سوم
• تاج‌گذاری خسروپرویز
• کتیبه‌های سنگی به خط پهلوی

نقش برجسته‌ها و کتیبه های طاق بستان

_{منبع عکس: خبرگزاری ایرنا}

طاق بستان متشکل از دو طاق به هم پیوسته و از جنس سنگ خام خاکستری رنگ است که در کوه حفر شده‌اند. در واقع از مزایا و خصوصیات بارز این سنگ‌ها می‌توان به عدم رشد گیاهان و علف‌های هرز در آن، اشاره کرد. این مجموعه از سه بخش اصلی و مهم تشکیل شده است که می‌توان آن‌ها را به‌عنوان دقیق ترین و در عین حال زیباترین آثار سنگی بجا مانده از حکومت ساسانی در نظر گرفت. این ۳ بخش عبارتند از:

• «کتیبه تاج‌گذاری اردشیر دوم» مربوط به سال های ۳۸۰- ۳۸۳ میلادی
• «طاق بزرگ» معروف به ایوان بزرگ که مربوط به زمان پادشاهی خسروپرویز و در سال های ۵۹۰-۶۲۸ میلادی است
• «طاق کوچک» معروف به ایوان کوچک که مربوط به تصویر برجسته‌ شاپور سوم در سال‌های ۳۸۰-۳۸۳ میلادی است

تمامی تصاویر و نقوش حک شده روی کتیبه ها و سنگ های موجود در مجموعه‌ طاق بستان، با ظرافت، دقت و استادی هنرمندان به‌گونه‌ای ساخته شده است که می‌توان جزئی ترین نکات را نیز در آن‌ها مشاهده کرد. همچنین در این مجموعه تصاویر نوازندگان در دوران ساسانی حک شده و به نقاشی و موسیقی همچون اثری هنری و ارزشمند ارج نهاده شده است.

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

_{منبع عکس: خبرگزای تسنیم (عکاس: فرزاد مناتی)}

طاق بستان که به شکارگاه پادشاهان ایرانی شهرت دارد، اولین سنگ نگاره‌ جهان است که به درستی قواعد و اصول نقاشی را در خود جای داده است. تصویر خسروپرویز سوار بر شبدیز (اسب سیاه رنگ خسرو پرویز)، به‌گونه‌ای در این سنگ نگاره حکاکی شده است که گویی تابلوی نقاشی زیبا و ستودنی را مشاهده می‌کنید.

هنرمند حکاک تصویر فرد سوار، لباسی را برای او در نظر گرفته که با نخ‌های طلایی و به‌شکل هندسی لوزی بافته شده است. در واقع می‌توان این‌گونه بیان کرد که وی به شیوه‌ای کاملا استادانه لباس آن سوار را تزیین کرده است. همچنین می‌توان به صحنه‌ی شکار گراز شاه اشاره کرد که در آن قسمت، شاه از لباسی استفاده کرده که پارچه‌ی آن به تصویر سیمرغ در نشانه‌های مدور، به زیبایی تزیین شده است. در تصاویر پاروزن‌ها نیز می‌توان نقوشی نمایشی را مشاهده کرد.

کتیبه تاج‌گذاری اردشیر دوم

_{منبع عکس: خبرگزاری ایرنا}

نقش برجسته تاج‌گذاری اردشیر دوم در طاق بستان تصاویر زیبایی از به سلطنت رسیدن و تاج‌گذاری نهمین پادشاه سلسله ساسانی را به تصویر می‌کشد. در این تصویر اردشیر دوم به‌صورت ایستاده حکاکی شده که دست چپ خود را روی قبضه‌ شمشیر خود قرار داده و با دست راست حلقه روبان‌داری را از اهورا مزدا دریافت می‌کند. چهره‌ی وی به‌شکل سه ربع و با بدنی به‌صورت تمام رخ و در وسط تصویر، مشاهده می‌شود. شاه از چشمانی درشت، ابروهایی برجسته و پرپشت، ریشی فر (مجعد) و موهایی پر و انبوه که تا شانه‌ها نیز ادامه داشته، برخوردار بوده است و به‌خوبی می‌توان در این تصویر، آن‌ها را تشخیص داد. در این نقش برجسته می‌توانید جزییات زیبایی را نیز مشاهده کنید. گوشواره را می‌توانید به صورت دایره شکل ببینید که گوی کوچکی به آن آویخته شده است؛ گردنبند که به شکل یک ردیف از مروارید حکاکی شده و دستبندی که اردشیر دوم مورد استفاده قرار داده است.

• 
• 
• 
• 

_{منبع عکس: خبرگزاری ایسنا (عکاس: پوریا پاکیزه) و خبرگزاری برنا (عکاس: مهدی محمدی) و ایران اطلس}

باستان‌شناسان و مورخان معتقدند که در رسوم و آیین ایرانیان دوران کهن، از ملزومات پادشاهی و سلطنت، داشتن شایستگی‌های ویژه‌ای است که به فر کیانی یا خصوصیات خدایی معروف است. در واقع با بهره‌مندی از این نیروی خدایی، پادشاه می‌تواند به نهایت روحانی و نفسانی دست یافته و از طرف خداوند یکتا، برای ارشاد، راهنمایی و هدایت مردم سرزمین خود انتخاب شود. در دین و مکتب زرتشتیان نیز هر فردی که مورد رضایت و پسند خداوند باشد، از این خصوصیت ویژه برخوردار است. حال آنکه این فرد پادشاه، عابد و زاهد یا دانشمندی عالم باشد.

تصویر فروهر در این نقش برجسته به‌گونه‌ای حک شده است که تاجی کنگره‌دار روی سر خود داشته و حلقه‌ی فر ایزدی را به دستان شاه می‌سپارد. می‌توان شباهت زیادی بین لباس‌های فروهر و پادشاه در این تصاویر مشاهده کرد که شلواری چین‌دار بر تن کرده که بوسیله‌ی ریسمان یا بندی به مچ پای آن‌ها متصل است. همچنین این دو کمربند و دستبندی نیز به تن داشته که از دیگر شباهت‌های پوشش ظاهری آن‌ها به شمار می‌آید. میترا یا مهر عنوان پیامبر دوران باستان ایران است که تصویر وی در سمت چپ پادشاه، نقش بسته است.

طاق بزرگ

_{منبع عکس: خبرگزاری ایرنا}

در طاق بزرگ طاق بستان نقوش مختلفی چون شکار، درخت زندگی و نوازندگان دیده می‌شود

طاق بزرگ‌ از تصاویر حک‌شده‌ی ظریفی برخوردار است که از چند بخش تشکیل شده‌اند. این حجاری‌ها از ابعادی به پهنای ۷٫۵ متر، ارتفاعی بالغ بر ۱۱ متر و عمقی حدود ۷٫۵ متر برخوردار است. در بخش ورودی طاق، سنگ‌نگاره‌هایی زیبا که منقوش به تصاویر فرشته‌های بالدار، درخت زندگی، بخشی از صحنه‌های شکار پرندگان و گراز، صید ماهی‌های مرداب، چهره‌های حک شده‌ حیواناتی همچون فیل، اسب و همچنین نقش‌هایی از قایق‌های مختلف به چشم می‌خورد، جملگی نشان‌دهنده‌ جلسات شادی و بزم پادشاهان ساسانی، دولت‌مردان و مردم آن دوران خواهند بود که به‌خوبی توسط ذوق و سلیقه‌ استادکاران ایرانی، به هنر و اثری شگفت‌انگیز تبدیل شده است. در جدار پشت این طاق دو تصویر برجسته که مربوط به صحنه‌های شکار است، مشاهده می‌شود. صحنه‌ شکار گوزن و گراز که هرکدام از خصوصیات و ویژگی‌های قابل توجهی برخوردارند.

نقش برجسته شکار گوزن

_{منبع عکس: خبرگزاری برنا (عکاس: مهدی محمدی)}

صحنه‌ مربوط به شکار گوزن، درون قابی به ابعاد ۳٫۹ متر عرض و ۵٫۸ متر طول تشکیل شده است. می‌توان تصاویر فیل‌بانانی را که در سه ردیف قرار گرفته‌ و گوزن‌ها را به‌وسیله‌ی دروازه‌ای که در قسمت راست حصار قرار گرفته است، به درون شکارگاه هدایت می‌کنند، مشاهده کرد. در واقع این گوزن‌ها در پی چندین گوزن دست‌آموز که با روبانی به گردن قابل تشخیص بوده، متواری هستند. تصاویر شاه نیز سوار بر اسب خویش، درون شکارگاه و در سه بخش ارائه شده است. وی شمشیری مرصع‌گونه را به کمر خود آویزان کرده و کمانی را بر گردن خود قرار داده است. پشت او زنی را مشاهده خواهید کرد که چتری بر فراز سر پادشاه قرار داده است.

همچنین سه ردیف از زنان را پشت سر شاه حکاکی کرده‌اند که هرکدام به حالاتی متفاوت نمایش داده شده‌اند. در دو ردیف نخست، زن‌ها به حالت احترام ایستاده و ردیف سوم نیز زنانی که در حال نواختن آلات موسیقی هستند، به تصویر کشیده شده‌اند. تصاویر افرادی که در حال رام کردن گوزن‌ها حکاکی شده است، به‌صورت ایستاده و در حال نواختن چنگ و دست زدن نمایش داده شده‌اند. در بخش بعدی صحنه‌ی شکار گراز، می‌توان شاه را در حال شکار دید. وی سوار بر اسبی است که چهار نعل در حال تعقیب گوزن‌ها می‌تازد. در بخش انتهایی این تصویر نیز شاه را کمان به گردن که نشان‌دهنده‌ی اتمام شکار است، مشاهده خواهید کرد. در قسمت چپ حصار، چهره‌ی چند شترسوار را که گوزن‌های شکارشده را حمل می‌کنند، حکاکی کرده‌اند. در ادامه به توضیحات کامل‌تری در مورد این صحنه خواهیم پرداخت.

نقش برجسته شکار گراز

_{منبع عکس: ایران اطلس}

طبق برآورد کارشناسان معماری و باستان‌شناسان، به نظر می‌رسد که سازندگان این اثر تاریخی، صحنه‌ شکار گراز را نیز داخل قابی به عرض ۴٫۱۳  متر و طول ۵٫۷ متر، حجاری کرده‌اند. در بخش چپ آن، ۱۲ فیل که در پنج ردیف عمودی قرار گرفته‌اند، حضور دارند که تصویر دو سوار روی هر یک از آن‌ها، نقش بسته است. به نظر می‌رسد که فیل‌بانان، مشغول بیرون کشیدن گرازها از پناهگاه باتلاقی به درون نیزارها هستند. برفراز صحنه‌ی شکار گراز، قایق پارویی مشاهده می‌شود که پنج نفر درون آن‌ها در حال دست زدن حکاکی شده‌اند. تصویر دو پاروزن را نیز می‌توانید درون قایق مشاهده کنید.

شاه داخل قایقی که در اطراف آن، نوازندگان زن حضور دارند، درست در مرکز صحنه‌ شکار، به چشم می‌خورد. او با تیر و کمان خود، به‌سمت دو گرازی که به‌سمت او در حال گریز هستند، تیراندازی می‌کند. داخل قایق پادشاه نیز تصویر چهار شخص دیگر نیز وجود دارد که به نظر می‌رسد نفرات اول و آخر، پاروزن‌ها، نفر دوم خدمتکار شاه و چهارمین نفر نوازنده‌ چنگ است. در پشت قایق پادشاه، قایق دیگری به تصویر کشیده‌ شده که حامل چهار نوازنده‌ زن است. به نظر می‌رسد آن‌ها در حال نواختن چنگ هستند. در قسمت راست صحنه، انتهای شکار گراز به نمایش گذاشته شده است.

• 
• 
• 
• 

_{منبع عکس: ایران اطلس}

استادکاران، تصویر شاه را در حالت ایستاده و داخل قایق به‌گونه‌ای که کمان خود را به نشانه‌ی پایان شکار در دست چپ خویش گرفته است، حکاکی کرده‌اند. در این صحنه، در کمر وی شمشیری وجود نداشته و در اطراف سر او نیز هاله‌هایی از نور مشاهده می‌شود. در پشت قایق پادشاه نیز می‌توان قایق دیگری را یافت که درون آن، چندین نوازنده‌ زن، در حال نواختن هستند. در بخش پایانی تصویر نیز تصویر پنج فیل‌سوار که در حال جمع کردن اجساد گرازهای کشته شده به‌وسیله‌ خرطوم‌ فیل‌ها هستند، وجود دارد. هیبت خدمه نیز در حالی که ضربه‌ نهایی را به‌وسیله‌ گرزهای خود به شکارها وارد می‌کنند، منقوش شده است. درون قاب نیز در بخش بالایی، گرازهایی را که شکار شده‌اند روی فیل‌ها حکاکی کرده و در پایان هنرمندان سنگ‌تراش و استادکاران خوش‌ذوق ایران کهن، در قسمت پایین تصویر، نقش گرازهایی را که روی زمین قرار داده شده‌ و خدمه در حال بریدن و قطعه قطعه کردن اعضای بدن آن‌ها هستند، به تصویر کشیده‌اند.

نقش برجسته اسب سوار زره پوش

_{منبع عکس: ایران اطلس}

پیش‌تر نیز به تصویر اسب‌سواری زره‌پوش در طاق بستان کرمانشاه، اشاره شد. البته هویت این سواره که در پایین تصویر تاج‌گذاری خسروپرویز مشاهده می‌شود، مشخص نیست. اما احتمالات متفاوتی در مورد آن ذکر شده است. برخی باستان‌شناسان وی را یک رزم‌جو، برخی دیگر آن را متعلق به خسروپرویز و تعدادی نیز او را پیروز ساسانی می‌پندارند. به هرحال این سوار هر که هست، قطعا نشان‌دهنده‌ی فر و قدرت پادشاه و ایرانیان خواهد بود. حکاکان این اسب‌سوار، آن را با چهر‌ه‌ای به‌صورت سه ربعی و بدنی تمام رخ که پشت اسبی قوی نشسته‌ است، نشان داده‌اند. این فرد کلاه‌خودی که تمام چهره‌اش را پوشانده و تنها چشمانش را نشان می‌دهد بر سر داشته و روی آن نیز تاجی قرار داده است. نواری متشکل از دو ردیف مروارید، روی پایه‌ی تاج را تزیین کرده که به‌وسیله پاپیونی پشت سر بسته شده است. بخش حاشیه بالای تاج نیز توسط شیارهای عمودی به‌طرز زیبایی تزیین شده است. بالای تاج، موهای سر سوارکار نیز به‌شکل پر و انبوه و بدون داشتن هیچگونه پوششی که با پاپیون و دو روبان بسته شده است، نشان داده می‌شود.

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

_{منبع عکس: خبرگزاری ایسنا (عکاس: پوریا پاکیزه)، خبرگزاری برنا (عکاس: مهدی محمدی) و ایران اطلس}

پیراهنی که وی به تن دارد، بلند بوده که با استفاده از تصاویر مرغ و ارغن، تزیین و جلوه‌ای زیبا به خود گرفته است. زرهی متشکل از بافت زنجیر نیز روی پیراهن سوار دیده می‌شود که تا روی زانوی وی، پیشروی کرده است. کمربند بسته شده روی کمر با کمک طرح‌هایی به‌شکل دایره، تزیین شده و در بخش انتهایی آن، حمایلی بسته که توسط شکل‌های هندسی به‌صورت لوزی و دایره تزیین شده است. این سوار، تیردانی را به حمایل مذکور متصل کرده که نشان از رزمی بودن وی دارد. نیزه‌ بلندی که در دست وی دیده می‌شود و همچنین سپر دایره‌ای شکل که احتمالا برای دفاع مورد استفاده قرار می‌گرفته است، از دیگر اشیا حکاکی شده در صحنه‌ این سوارکار به شمار می‌آید. روی صورت، سینه‌ و کپل اسب نیز منگوله‌هایی به‌عنوان تزیین قرار داده شده است. روی منگلوله‌های کپل، می‌توان تصویر انسانی با سه سر را مشاهده کرد. همانگونه که قبلا نیز ذکر شد، هویت اصلی این سوار مشخص نیست و نظرهای گوناگونی در مورد آن ذکر شده است. برخی از تاریخ‌نویسان و جغرافی‌دانان از جمله ابن فقیه، ابن رسته، ابودلف، مسعودی و یاقوت، آن را متعلق به خسروپرویز دانسته که روی اسب مشهور و محبوب خود، شبدیز، مشاهده می‌شود.

نقش برجسته محمد علی میرزا

_{منبع عکس: ایران اطلس}

در قرن ۱۹ میلادی کتیبه‌ای نقش برجسته، توسط محمدعلی میرزا در زمان حکومت قاجار، در مجموعه‌ طاق بستان کرمانشاه، صورت گرفته است که تأسف زیادی را در بردارد. این دستکاری‌های انجام شده، صدمات و آسیب بسیاری را به این مجموعه‌ عظیم و شگفت‌انگیز ایران کهن وارد ساخته ساست. در واقع ناهماهنگی و بی‌ارزش بودن تصویر مجسمه‌ محمدعلی میرزا (پسر فتحعلی شاه قاجار)، به‌گونه‌ای است که ناصرالدین شاه در سفرنامه‌ای که از خود به یادگار گذاشته است، چنین می‌نویسد:

بالای این صفحه آغاغنی، خواجه پاشی محمدعلی میرزای مرحوم که از طوالش گیلان بوده، زحمت کشیدن صورت مرحوم شاهزاه را نشسته و حشمت الدوله پسرش و پسر کوچک‌تر را داده است حجاری کرده. خود آغاغنی را هم با هیئت مکروه ایستاده در جلوی شاهزاده نقش کرده‌اند. طوری به او بیفتاده که واقعا مهوع است و طاق را ضایع کرده است و بسکه بد حجاری شده روی اشکال را رنگ آمیزی کرده‌اند. الحق مایه‌ تضییع طاق شده است.

طاق کوچک

_{منبع عکس: ایران اطلس}

در طاق کوچک طاق بستان دو کتیبه به خط پهلوی باقی مانده است

سازندگان طاق کوچک مجموعه‌ طاق‌ بستان، این بخش را به‌صورت فضایی به‌شکل مستطیل با ارتفاعی حدود ۵/۳ متر، عرض ۵/۹ متر و عمق ۳/۸ متر در نظر گرفته‌اند. در طرفین بخش ورودی آن، می‌توان دو جرز به‌صورت چهارگوش که از ارتفاعی بالغ بر حدود ۳/۷  متر و پهنایی حدود ۹ سانتی‌متر برخوردار است، مشاهده کرد.

بر فراز این جرزها، اتاقی برخوردار از قوسی نیم‌دایره‌ای شکل که به‌اندازه‌ ۱۰ سانتی‌متر از سطح درونی جرزها عقب‌تر قرار گرفته‌ است، وجود دارد. بخش دیوار انتهایی، این طاق را به دو بخش تقسیم‌بندی کرده است. قسمت فوقانی، یکی از این بخش‌ها را تشکیل می‌دهد که از طاقچه‌ای به عمق ۳۰ سانتی‌متر و ارتفاعی حدود ۲/۹۳ متر تشکیل شده است. در طاق کوچک‌ تزیینات کمتری نسبت به طاق بزرگ‌ به کار رفته است این در حالی است که باستان‌شناسان، اهمیت طاق کوچک‌ را بیشتر از دیگری دانسته و آن را ارزشمندتر معرفی کردند. چراکه این بخش از مجموعه‌ تاریخی، بهره‌مند از دو کتیبه‌ی سنگی منقوش به خط پهلوی است که در طرفین آن قرار گرفته است. در انتهای غار نیز می‌توان تصویر برجسته‌ دو فرد را مشاهده کرد.

_{منبع عکس: ایران اطلس}

در طاق کوچک نیز تصاویر و نقش‌هایی از چهر‌ه‌های پادشاهانی همچون شاپور دوم و شاپور سوم حجاری شده است که در نوع خود جالب و قابل‌توجه خواهد بود. در واقع تصاویر شاپور دوم و سوم، دو تندیس موجود در طاق کوچک را تشکیل می‌دهد. محققان تصاویری را از این دو پادشاه بازسازی کرده‌اند که در میان نگاره و طاق بزرگ قرار گرفته است. این تصاویر از دو نقش بر فراز دیواره‌ طاق و دو کتیبه برخوردار است. کتیبه‌های ذکر شده با خط پهلوی منقوش بوده که حکایت تصاویر را برای بینندگان بازگو می‌کند.

طبق نوشته‌هایی که در کنار تصاویر پیکره‌های موجود در این بخش حک شده است، می‌توان هویت اصلی آن‌ها را کشف کرد. کتیبه‌ای که متعلق به شاپور دوم است، از ۹ خط برخوردار بوده که باستان‌شناسان آن‌ را این‌گونه ترجمه کرده‌اند:

این پیکری از بغ مزدا پرست. خدایگان شاپور، شاهنشاه ایران و انیران که چهر از یزدان دارد. فرزند بغ مزدا پرست، خدایگان هرمز، شاهنشاه ایران و انیران که چهر از ایزدان دارد، نوه‌ی خدایگان نرسه شاه شاهان

در سنگ‌نوشته‌ی متعلق به شاپور سوم نیز ۱۳ سطر وجود دارد که معنای آن‌ها چنین است:

این پیکری است از بغ مزدا پرست، خدایگان شاپور، شاهنشاه ایران و انیران که چهر از یزدان دارد، فرزند بغ مزدا پرست خدایگان شاپور، شاهنشاه ایران و انیران که چهر از ایزدان دارد، نوه‌ی خدایگان هرمز و شاهنشاه

آسیب‌های طاق بستان

_{منبع عکس: خبرگزاری ایسنا (عکاس: پوریا پاکیزه)}

طبق نقل قول‌ها، به نظر می‌رسد که فرشی متشکل از جواهر کف طاق بستان پهن بوده که متأسفانه در زمان حمله‌‌ اعراب به ایران، بین فرماندگان عرب به‌عنوان غنیمت جنگی تقسیم‌بندی شده است. تجاوز و حمله به این مجموعه‌ شگفت‌انگیز تاریخی بارها و بارها صورت گرفته که آسیب‌های فراوانی را به آن وارد ساخته است. بویژه در مدت زمان حضور نیروهای استالین و انگلیسی، تخریب‌ها و خسارت‌های بسیاری را بر پیکره‌ طاق بستان کرمانشاه وارد کرده‌اند که تأسف‌بار است.

هرچند با وجود این همه آسیب، باز هم می‌توان شکوه، عظمت و زیبایی این اثر باستانی را به وضوح مشاهده کرد. کتیبه قاجاری محمد علی میرزا نیز به نوبه خود موجب آسیب زدن به این حجاری باشکوه دوران باستان شده است. عوامل طبیعی  نیز مانند ترک برداشتن دیواره‌های طاق به‌دلیل رانش زمین، به مرور زمان موجب نفوذ آب و تجمع خزه‌ها و در نتیجه محو شدن بخشی از نقوش این طاق‌ها می‌شود.

موزه سنگ طاق بستان

_{منبع عکس: آیدی (Coffeetalkh)}

مقاله‌ مرتبط:

• جاذبه های گردشگری کرمانشاه

بعد از گشت‌وگذار در محوطه طاق بستان می‌توانید از موزه سنگ این مجموعه که در شمال بلوار طاق بستان قرار دارد دیدن کنید. در این محل، در فضایی باز آثاری سنگی از دوره‌های ساسانی و اسلامی مانند سرستون‌های ساسانی با نقش‌های چون آناهیتا، اهورامزدا و درخت زندگی، نیم تنه منتسب به خسرو پرویز بقایایی از کاخ قاجاری قصرشیرین در معرض نمایش قرار دارند. علت نام‌گذاری این موزه به نام موزه سنگ، به‌علت وجود همین آثار سنگی است.

• 
• 
• 
• 

_{منبع عکس: منبع عکس: آیدی (Coffeetalkh)}

عکس کاور: خبرگزاری ایرنا

 

 

 

طاق‌ بستان

speaker_notes نظر دهیدadd_a_photo افزودن عکس